ساڵنامەی زەردەشتی/ کوردی

هێدی گۆمەیی  ٢٧ ڕێبەندانی ٢٦٣٠

ساڵنامەو دیاریکردنی سەرەتاساڵیان

بە ڕوانینە تابلۆی تەنیشت‌ دەبینین هەریەک لە میللەتانی جیهان لەقۆناغی سەربەخۆبوون یان وەدەسهێنانی دەسەڵاتی ڕەها یانیش بۆنەیەکی نەتەوەیی گرنگ ساڵنامەی تایبەت بەخۆیان داناوەو سەرەتاساڵی ساڵنامەکەیان گێڕاوەتەوە بۆ ئەو ڕووداوە مێژووییەی لەهەندێک شوێندا دووربووە لەوکاتەی ساڵنامەکەی بەفەرمی تێدا بڕیار دراوە، بۆ نموونە، ساڵنامەی بیزەنتی کە لە ساڵی ٢٠١٩ی گریگۆریدا بەرانبەرە بە ٧٥٢٧ ـ ٧٥٢٨ ڕۆمی واتە تا ڕووخانی دەسەڵاتەکەیان بە دەستی عوسمانییان لەساڵی ١٤٥٣ گریگۆریدا لەکاردا بووە.

سەرەتاساڵ بۆ ساڵنامەی کوردی

ئەو سەرەتا ساڵەی تا ئێستا لە ساڵنامە کوردییەکاندا دەرکەوتووە بەزۆری ٧٠٠ ساڵ یان ٦١٢ ساڵی پێش زاینی مەسیح بووە. بێگومان ئێمە بۆ دەسپێکی ساڵڕۆژی کوری هەردووک ژمارەساڵ بە گرنگ‌‌و ڕاست دەزانین چونکە هەردووک وەرچەرخانی چارەنووسساز بوون لە مێژووی ماددا کە زۆر لە مێژونووسان بە بنەچەی کوردانی ئیمڕۆیان ناوبردووە، بەڵام زۆربەی لێکدانەوە لەنێو کۆمەڵگەی کوردیی دەڤەرە جیاجیاکانی کوردستاندا ئەوەیە کە، ڕاستە کۆششی دیاکۆی پێشەوا لە ساڵانی ٧٠٠ ی پێش مەسیحدا بە کۆکردنەوەی خێڵە کوردە پەرتەوزەکان لە سیستەمێکی یەکگرتوودا توانیویەتی لە دەوڵەتێکدا بەناوی ماد کۆکاتەوەو هەرخۆی لە ٧٠٨ تا ٦٥٦ی پێش مەسیح یەکهەمین پاشای بووە، بەڵام هەر لەژێر دەسەڵاتی ئیمبرارۆرییەتی ئاشووردا بوون تا سەردەمی سێهەم پاشای ماد، هۆخشترە (کەیخوسرەو ٦٣٣ ـ ٥٨٤ پێش مەسیح) توانیویەتی لەساڵی ٦١٢ی پێش مەسیح بە هاوکاریی نەبوبلاسەری پاشای بابل ئمبراتۆریی ئاشوور بڕوخێنێت‌و وڵاتی خۆی سەربەخۆ بکات، بۆیە ساڵی ٦١٢ی پێش مەسیح بە سەرەتای ئازادبوونی مادی تاکە دەوڵەتی یەکگرتووی کوردان لەمێژوودا دەژمێردرێت.

ساڵنامەی کوردیی نوێ

لەوەتەی کورد بوەتە خاوەن دەسەڵاتێکی ئۆتۆنۆم لەسەر بەشێک لەخاکی خۆی، هێشتا بیر لەوە نەکراوەتەوە وەک میللەتانی تری ئەم سەرزەمینە بە بڕیارێکی فەرمی ببێتە خاوەن ساڵنامەیەکی نەتەوەیی خۆی. جارجارە هەروەک ئەوانەی لە دوو سەدەی ڕابوردوودا بوون، هەندێ ساڵنامەی نافەرمی لە شارو شارۆچکەکانی کوردستاندا لەچاپ دەدرێت‌و بڵاو دەکرێتەوە تەنها بە کۆششی تاکەکەسییە، بۆیە بەندە لەگەڵ هاوبیرانم لە هۆزەی دینیی زەردەشتییانی کوردستان بیرمان لەوە کردەوە کە دەبێت ئێمەی کوردیش ساڵنامەیەکی میللیی خۆمان هەبێت لەسەر هەمان شێوەی ئەوانەی لە قۆناغی جیاجیادا لە مێدیا کوردییەکاندا دەرکەوتوون بەڵام زۆربەیان دەقاودەقی ئەو ساڵنامە ئێرانییە "کۆچی هەتاوی"ـیەن کە بێگومان لەبەر ئەو هۆیانەی خوارەوە لەگەڵ ئەو ساڵنامە گریگۆرییە ناگونجێت کە زۆربەی زۆری میللەتانی جیهان لەسەری دەڕۆن. ئەوەبوو لە نەورۆزی ساڵی ٢٠١٧ی گریگۆریدا لە هۆزەی دینیی زەردەشتییانی کوردستان بڕیاری دروستکردنی ساڵنامەیەکی "زەردەشتی/ کوردی"ـمانداو لە ماڵپەڕەکانی خۆماندا بڵاومانکردەوە، وەک بینیمان لای زۆربەی کوردپەروەران پەسەندە، بەباشی دەزانین بەرپرسان لە ئەنجومەنی شالیارانی هەرێم‌و پەرلەمانی هەرێمی کوردستان ئەو پرۆسەو پێشنیارەمان بەهەند وەرگرن‌و پاش لێکۆڵینەوەی زانستی‌و تەکنیکی بڕیاری بە فەرمی کردنی ساڵنامەیەکی کوردستانی دەرکەن [ لەشێوەی ئەو دوو کڵێشەیەی لە دامێندا دەیانبینن یان هەرشێوەیەکی تری گونجاوو هاوتەریب لەگەڵ ساڵنامەی گریگۆری، کە لە زۆربەی دەوڵەتاندا باوەڕپێکراوە، تانانەت لای زۆر لەو نەتەوانەیش کە خاوەن ساڵنامەی میللیی تایبەت بەخۆن. پاش لەوەی لە نەورۆزی ساڵی ٣٧٥٤ زەردەشتی/  ٢٦٢٨کوردیدا لە هۆزەی دینیی زەردەشتییانی کوردستان بڕیارماندا ڕێکەوتی سەرەتای گشت ساڵێکمان (ڕۆژی ١ی فرەڤەردینی زەردەشتی/ خاکەلێوەی کوردی) بکەوێتە ڕۆژی ٢١ی مانگی مارس لە ساڵنامەی گریگۆری، کە فەیلەسوفی ئیتالی (ئەلیسیۆس لیلیۆس)** لەبەر ڕۆشنایی ساڵنامە خۆرییەکانی مایای لاتین ئەمەریکا، فیرعەونییانی میسر، ئاشوری‌و سۆمەرییەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوین پێشنیاری ئەو ساڵنامەییەی کردووەو پاپا "گریگۆری ١٣هەم Gregorius XIII" لە ٢٤ی فەبریوەری ساڵی ١٥٨٢ـدا باوەڕی پێبەخشیوە، هەر لە سەرتای ڕاگەیاندنیەوە زۆر وڵات دەسبەجێ کاری پێکردووە بەڵام کارپێکردنی لە هەندێک وڵاتی خاوەن باوەڕی پرۆتستانتیدا ماوەیەکی درێژتری خایاندووە، بەتایبەتی لە بەشی ڕۆژئاوای جیهان. بۆیە ئێمە بە پێویستمان زانی کڵێشەی ساڵنامەیەک داڕێژین گونجاوبێت لەگەڵ ساڵنامەی گریگۆری تێیدا دەبینن گشت بۆنەو ڕۆژە پیرۆزەکانی نەتەوەکەمان لەم ساڵنامە پێشنیارکراوەدا لەگەڵ گشت ساڵێکی گریگۆریدا، جیاواز لەو ساڵنامەیەی دەقی ئێرانییەکەیە، هەر دەکەوێتەوە هەمان ڕۆژی مانگ.

سەرچاوەی ساڵنامەکەی ئێران‌و ناتەریبیی لەگەڵ ساڵنامەی گریگۆری

لە سەردەمی جەلالەدین مەلیکشای سوڵتانی سەلجوکیدا بەمەبەستی دیاریکردنی سەرەتای ساڵی خورشیدی بۆ ساڵنامەیەک کە ناونرا جەلالی، لە ڕەمەزانی ساڵی ٤٧١ی کۆچی مانگیی بەرانبەر بە ساڵی ٤٥٨ی کۆچیی خۆریی لە ڕێکەوتی ١٥ی مارس‌ی ١٠٧٩ی جولیانی (کە بەرانبەرە بە ٢١ی مارسی ١٠٧٩ی گریگۆری) کۆمەڵێک لە شارەزایانی ماتماتیک‌و ئەستێرەناس بە سەرپەرشتیی عومەر خەیام‌ بڕیاریان لەسەر خستنە بەرکاری داوە، تاکە پێوەریش جووڵەی خۆر بووە لەئاستی پەڕینەوەیدا لە ئاسمانی بەشە باشووری زەمین بەسەر هێڵی پشتوێنەی زەمین Equatorـدا بۆ بەشی باکووری، واتە بەپێی ساڵنامەی جەلالی کە سەرچاوەکەی ئەو ساڵنامە بابلی‌یە بووە کە ئەویش لەخۆیدا لەژێر کاریگەریی ساڵنامەی فیرعەونیدا بووەو لە سەردەمی هەخامەنشییانەوە تا سەردەمی ساسانییان کاری پێکراوە، بەڵام لە سەردەمی ساسانیدا کەوتووەتە بەر کاریگەریی ساڵنامەی جولیانی کە لەگەڵ گریگۆریدا ڕۆژێک یان دوو ڕۆژ جیاوازیی هەیە. واتە ساڵنامەی کۆچی خۆرشیدیی ئێران هەمان ئەو ساڵنامەی جەلالییەیە کە ئەوکات بەپێی لێکدانەوەی گرووپەکەی عومەر خەیامی ئەستێرەناس، سەرەتای ساڵ ئەو ڕۆژەیە کە تێیدا خۆر لەکاتی نیوەڕۆدا دەگاتە ئاستی پەڕینەوە لەلای باشووری پشتوێنەی زەمینەوە بۆ لای باکووری. بەڵام بەدیدی ئێمە ئەوە لەخۆیدا بووەتە هۆی ناتەریبی‌و ناڕێکەوتەیی یەکەم ڕۆژی سەرەتای ساڵی کوردی‌و زەردەشتی، هەروەها ناڕێکەوتەیی بۆنەو ڕۆژە پیرۆزەکان لەگەڵ ساڵنامەی گریگۆری، بڕوانە وێنەی (  II )ی بڕگەی پێش دەبینن:

ئەو ساڵنامانەی بەشێک لە لایەن یان دەزگا نافەرمییەکانی باشووری کوردستان بڵاوی دەکەنەوە، دەقاودەق لەو ساڵنامە جەلالی کۆچی خۆرییەی ئێران وەرگیراوە کە مەجلسی شورای ئێران لە ١١ فرەڤەردینی ساڵی ١٣٠٤ کۆچیی خورشیدی (٣١ مارس ١٩٢٥)ـدا بڕیاری داوەو لە سەرانسەری ئێراندا بەکاتی تاران کاری پێ بکرێیت. بڕوانن لەو ساڵنامە خورشیدییەی ئێراندا سەرەتاڕۆژی ساڵ کە نەورۆزە بە بەرانبەرکردنی لەگەڵ ساڵنامەی گریگۆری لە نێوان ساڵە پڕەکان‌و ئەوانی تری کەلدا جیاوازیی دەبێت، هەروەها گشت بۆنەکانی تریش، وەک لە وێنەی (  III ) دەیبینن لە چوار ساڵ جارێکدا ڕۆژی ٢ی ڕێبەندان کە ڕۆژی جاڕدانی کۆماری کوردستانە لە ڕۆژی خۆیدا [واتە ٢٢ی جەنیوەریی ١٩٤٦] سێ ساڵ پاش ئەوکاتە دەکەوێتە ٢١ی جەنیوەری، بە هەمان شێوە جەژن‌و بۆنە گرنگەکانی تری ساڵیش چوارساڵ جارێک جێی دەگۆڕێت. بەڵام ڕۆژی نەورۆز لە ساڵی ١٩٣٥ی گریگۆریدا کەوتووەتە ٢٢/ مارس. بڕوانە وێنەی (  IV )

سەرەڕای ناڕێکەوتەیی سەرەتاڕۆژی ساڵ بە ڕوانینە تابلۆی نمرە ( V )ی تەنیشت دەبینین، وەرچەرخانی ساڵ لەباری ئاساییدا بەگوێرەی ساڵنامەی گریگۆری لەهەر وڵاتێکی سەر ڕووی ئەم هەسارەیەماندا لە یەکهەم چرکەی پاش کاژێر ١٢ی نیوەشەو دەسپێدەکات، بەڵام چرکەساتی وەرچەرخانی ساڵی خورشیدی کە بەگوێرەی کاتی تاران دانراوە، لە دەڤەرە جیاجیاکانی جیهاندا بە کاتی جیاواز دەسپێدەکات.

بۆیە پێشنیاری ئێمە ئەوەیە کە یەکهەم ڕۆژی ساڵی زەردەشتی، هەروەها کوردی کە ڕۆژی نەورۆزە لە هەر دەڤەر یان وڵاتێکی جیهاندا لە یەکەم چرکەی پاش نیوەشەوی ٢٠ی مارسی گشت ساڵێکی گریگۆری بێت. بۆیە ئەو ساڵنامەیەی ئێمە دامانڕشتووە دەقاودەق دەگونجێت لەگەڵ ساڵنامەی گریگۆری تێیدا ساڵ پێکدێت لە (٣٦٥ + ٤⁄١ − ١٠٠⁄١ + ٤٠٠⁄١ = ٣٦٥،٢٤٢٥) ڕۆژی دابەش بەسەر ١٢ مانگدا.

ساڵنامە زەردەشتییەکانیش وەک ساڵنامەی خۆرشیدیی جەلالی هەر بە ڕۆژی نەورۆز (واتە ١ی فرەڤەردین/ خاکەلێوە) دەسپێدەکەن. بە دابەشکردنی نمرەی سەرەوە بەسەر دوانزە مانگدا دەبێت هەر مانگێک بریتیبێت لە ٣٠،٤٣٦٨٥ ڕۆژ، بۆیە پرۆسەکە بۆ ڕێکخستنی مانگەکان لە ساڵنامەی پێشنیارکراومانداساڵنامە زەردەشتییەکانیش وەک ساڵنامەی خۆرشیدیی جەلالی هەر بە ڕۆژی نەورۆز (واتە ١ی فرەڤەردین/ خاکەلێوە) دەسپێدەکەن. بە دابەشکردنی نمرەی سەرەوە بەسەر دوانزە مانگدا دەبێت هەر مانگێک بریتیبێت لە ٣٠،٤٣٦٨٥ ڕۆژ، بۆیە پرۆسەکە بۆ ڕێکخستنی مانگەکان لە ساڵنامەی پێشنیارکراوماندا بۆ نزیکترین نمرە لەبەر ئەوەیە گونجاوبێت لەگەڵ ساڵنامەی گریگۆری، بۆیە مانگەکانی ١ تا ٦ بریتی دەبن لە ٣١ رۆژو مانگەکانی ٧ تا ١١ لەساڵی کەلدا برتی دەبن لە ٣٠ ڕۆژو ١٢هەمین مانگ دەبێتە ٢٩ ڕۆژ بەوە کۆی ڕۆژەکانی ساڵ دەبنە ٣٦٥ ڕۆژ، بەڵام لە چوارساڵ جارێک, واتە ساڵانی پڕ Leap year مانگەکانی ١ تا ٦ بریتی دەبن لە ٣١ ڕۆژو مانگەکانی ٧ تا ١٢ بریتی لە ٣٠ ڕۆژ، بۆیە کۆی ڕۆژەکانی ئەوساڵە دەبنە ٣٦٦ ڕۆژ.

دیاریکردنی ساڵەکانی زەردەشتی

ئەگەرچی چەندین بۆچوونی جیاواز هەیە لەسەر کاتی لەدایکبوونی ئاشو زەردەشت ‌و کاتی ئاشکرابوونی دینەکەی، لە قۆناغە جیاجاکانی مێژوودا چەندین ساڵنامەی زەردەشتی بە ناوەکانی ساڵنامەی ئاهورایی، ساڵنامەی میترایی‌و ساڵنامەی زەردەشتی بە نمرەی سەرەتاساڵی جیاواز داڕێژراوە. هۆزەی دینیی زەردەشییانی کوردستان لە وڵاتی سوید پەنا دەبات بۆ ئەو سەرچاوە زەردەشتییانەی دەگێڕنەوە کە ئاشو زەردەشت لە سەردەمی شا کوشتاسپدا ژیاوەو بە پشتیوانیی ئەو دینەکەی بڵاوکردووەتەوە، بەتایبەتی ئەو ئاماژانەی لە بوندەهیشدا هاتوون. هەروەها هۆزەی دینیی زەردەشتییان لە کالیفۆررنیایش بڕیاریان داوە کە ١٧٣٧ ساڵی پێش زاینی مەسیح ڕاستترین دەسپێکی ساڵە بۆ ساڵنامەی زەردەشتی.