|
|
|
|
|||||||||||||||||||||||||
|
|
ئارییەکان و ئاین و زەردەشت
ژیار عومەر /
کوردستان نیشتمانی کورد
14/6/2011
ئەو گەلانەی سەربەئاریاین مشتومری زۆر هەڵدەگرێ پێدەچێ تائێستا هیچکام لەو بۆچونو گریمانانە پشت ڕاستنەکرابوبنەوە سەبارەت بە کاتو سەردەمی هاتن و پەیدابونی ئاریەکان . لەکاتێکدا زۆربەی مێژونوسەکان تەبان لەسەر جوگرافیا گشتیەکەیان بەلام بەتایبەت دەستنیشان نەکراوە لە کوێدا ژیاون و کۆچیان کردو. هەندیک دەڵین لە بەلخەوە کۆچیان کردوەو پاشان پەلیان هاویشتوە بەتەواوی ئاسیاداو بەشێکی ئەوروپاشدا هەندێکی کەش دەڵێن لە ڕوسیای ئێستا و لەسیبریاوە کۆچیان کردوە لیرەدا گریمانەیەک هەیە ئەگەر لە ڕوسیادابوبێ خۆدەبی شوێنەواریان بەجێمابی بەبۆچونی رۆژهەڵاتناسەکان مێژوی ڕۆشتنی ئاریەکان بۆ هند١٢٠٠(ساڵ پ.ز)بوە بەمەشەدا دەردەکەوی ئاریەکان لەبنەچەدا هندی نین لەبەيشیکی دیکەی لیکۆڵینەکاندا دەوتری مێژوی هاتنی ئاریەکان بۆ ئیران بەڕونی دیارنیە بەلام هەرلەتەک هاتنیان بۆ هند لیرەدا کەواتە دەکاتە هەرنزیکی ئەو داتایەی سەرەوەبێ لیرەدا مەبەستمان ئەوەیە ئاریەکان لەکویوە هاتونو چۆن پەیدابون ؟ ئاینیان چیبوە و چۆن گەشەیان کردوە و تواناسازی ئەواین پەیداکردوە دەست بە کۆچبکەن؟ ئەوەی کەماوەتەوە لەبارەی ئاریەکانەوە پەنجە بۆ ناوچەی مەدیا ڕادەکێشن لیرەدا زۆربەڕونی دیرۆکی ئاریایو ئاینو شارستانیەکانینا بەدیدەکرێ دەگونجی بەهۆی کۆچکردنەوە چەندەها ڕەگەزی نوێ پەیدابون کەلەبنەڕەتدا سەربە ئارییاین جگەلەوەی ئەمەنە لەوەو پیش هەر لەم زەویانەدا بونو و شارستانیانە ژیاون بەڵگەش بۆشارستانی دیرینی ئاریایی لە میزۆپۆتامیادا گوندی چەرمۆیە کە میژوەکەی بۆ ٧٠٠٠سال پیس زاین دەگەریتەوە ئەمە بۆخۆی بەلگەی زیندوە بۆ سەلماندنی شارستانی کۆنی کوردانو ناوچەکە بەگشتی . چەرمۆ نەک هەر بە کۆنترین گوند دادەنرێ بەڵکو بە سەرەتای شارستانی و یه‌كه‌م گوندى نمونه‌یی كشتوكاڵیی داده‌نرێت له مێژ‌وودا.هه‌روه‌ها مرۆڤ له‌م گوندەدا توانیویەت خانو دروستبکاتو لەئەشکەوتەکان بێتەدەرەوەو ببێتە سەرەتای شارستانی و هەنگاونان بۆ پەرەسەندن.سەرباری ئەمانەش دەتوانین بڵەین لێرەوە کۆچکردن دروستبوە باسدەکرێ لە خراپترین هۆزی ئاریای کە ناودەبرین بە سکاکان ئەمانە لە باشوری ڕوسیادا ژیاوان و بە دڕندەی و خوین ڕێژی بەناوبانگن تەنانەت لە تەوراتیشدا ناویان هاتوە و لە دیرۆکدا پێدەچێ هەمان ئەو تورکە مەغۆلیانەبن کە دواترو پاش چەندەها ساڵ بەرەو ناوچەی میزۆپۆتامیا هاتونو لەژیر دوو دەسەڵاتی قەرەقۆیلۆ و ئاقۆیلۆدا ژیاونو داگریرکاریان دریژەپێداوە! جگەلەمانەش چەندەها میرنشینی دیکە لەم ناوچەیەدا فەرمانڕەوابون هەریەک لەوانە خاوەن باوەڕو خودای خۆیبوە بۆنمونە (لەوناوچەیەی پێی دەوترا پارسەکان میترای جیی بایەخبوە و لەناوچەکانیدیکەدا باوەڕی دیکە پەیڕەودەکرا . لەهەندیک سەرچاوەدا هاتوە ئاینی کۆنی ئاریایەکەان میهرپەرستیبوە هەروەتر دەلین ئاینی هندیەکۆنەکان ئاینی (ودا)بوە و سۆمەری و ئەکەدیەکان خاوەن چەندین خودابون لەوانە: ئاسو(خوای ئاسمان) ئی ئا(خوای دۆڵی قول) بل(خوای زەوی) هەروەها پیدەچی مەزهەبی هەخامەنشینیەکان هەمان میهر پەرستی ئاریە کۆنەکانی مەدیا بوبێ . بەپێی نوسراوە دیرینەکان سەرەڕای باوەڕبونی خەڵکی بە خودای تاکوتەنها باوەریان بەخوای خواکان هەبوە و چەندان خوای دیکەشیان پەرستوە لەوانە: ئاگنی: خوای ئاگر ئیندرا: خوای سروشت‌و هەورەبروسکە میترا:خوای ڕوناکی و خۆر وارونا:خوای ئاسمان ئانا هیتا: خوای ئاو ودا میهر کاشو هورموز شوکامۆن هاربە ساخ شیخو هەروەها سکاکان چەندان خوایان هەبوە و پەرستویانە لەوانە: تایبیت نی: لەنبەماڵەکەیانەوە سەرگوزستەیەک هەیە سەبارەت بە هۆزی سکای:هۆزی سکای خۆیان باباشترین دەزانی پێیان وایە یەکەم مرۆڤ لەهۆزەکەی ئەوانە بەناوی (تارگی تای) سێ کوری هەبوە لەوڕۆژگارەدا لە ئاسمانەوە گاسن و زنجیر و تەورو کەلوپەلئ زێرین کەوتونەتە خوارەوە هیج کام لەمانە بۆ منداڵی یەکەمو دووەم نەبوە بەڵکو بۆ سێیەم بوە هەربۆیە براکانی دەوڵەتو پاشایەتی زەویان داوە بەبرای سێیەمیان هۆزی سکای دەڵێ ئێمە لەنەوی منداڵی سێیەمین پاپای:خوای ئاسمان هی تولە: خوای ڕۆژ ئاەیی: خوای زەوی ئارهایم پاسا: خوای جوانی ناهیس ماسا: خوای دەریا هەمو ئەمانەوچەندان خودای دیکەی پەرستراوی ئەوسەردەمانەن و تێهەلکێش کراون لەگەل موغو موبدەکاندا ئەمانە بەخواستی خۆیان و فەرمان ڕەواکان کاریان کردوە ئەمەش کاریگەری لەسەر هەمو ئاینەکانی دوای خۆیان هەیە بە زەردەشتیشەوە کەدواهەموین ئاینی ئاریەکانە.لەم پەیرەوانەدا بەوردی تیشکدەخەینە سەر میهر پەرستی کۆنی نواوچەکە .نوسەر عەبدوڵا موبلخ ئابانی لە کتیبی میژوی ئاینی زەردەشتدا بەمجۆرە باسی میهر پەرستان دەکات:میهر پەرستان هەمو سالێک لەمانگی میهردا گا یەکیان دەڕازاندەوە بەشکۆداریەوە سەریان دەبڕیو ماتەمینیان بۆ دەگیڕاو داتر گۆشتەکەیان دەخوارد.تاکو خوا بیان پارێزێ و بەشێکی خودا لەناو گیانیاندا بمێنێتەوە و رێنمونیان بکات بەرەو خودا .هەروەها دەڵێت هندەکانیش تائیستا رێز لە گا دەگرن و وەک پیرۆزیەک چاوی لیدەکەن فەلسەفەی ئەم باوەرەی میترایەکان بۆئەوە دەگەڕیتەوە پێیان وابوە میترا لەبەردێکەوە لەدایک بوە و شوانەکانیش پەرستویانە لەدوایدا لەگەڵ خۆر هەمئاهەنگ بوە و گایەکی خستە ناو داو میهر گاکێویەکەی ڕاکیشایە ناو ئەشکەوتیک دواتر گاکە هەڵهاتوە بەفەرمانی خۆر (قەل) گاکەی کوشت لە دەرونی گاکەوە گوڵەگەنم و داری مێو پەیدابون دواتر لاشەی گاکە دەستی بە شیبونەوەکردو جارێکی دیکە میترا چوبۆ ئاسمانو دواتر دەگەرێتەوە بۆ زەمین و هیزی هەستانەوەی بەمردوەکان بەخشی چاکەو خراپەی جیاکردەوە لەدوایدا گایەکی سەربڕی و لەگەڵ شیلەی پیرۆزدا تێکەڵی کردن و دایەدەست دادوەرانی هۆزەکەوە هەرکەسێک لەمەی بخواردایە نەمری پێدەبڕا. ئەمە تێکڕای فەلسەفەی میتراهیە {میهر} گەلی میزۆپۆتامیا لەدیرزەمانەوە باوەڕيیان بە ئاگربوە و لایان پیرۆزبوە و زۆرلە پیش هاتنی زەردەشت باوەڕداربون بە چاکەو خوای تاکو تەنها بەڵام وەک وتمان لەگەڵیشیا خودای جۆربەجۆران پەرستوە و قوربانیان لەپیناوداناوە . سەردەمانی پەلهاویشتنی ڕێباز و مەزهەبەکان سەخترین سەردەمی دیرۆکە بۆ لیکۆڵەرەوان کاتێ دوو بڕوای جیاواز تێهەڵکێش بوە پاش چەندەها ساڵ مۆرکی باوەرەکۆنەکەیان کاڵدەبیتەوە بەمەش پێدەچێ بەشێکی زۆری ئاینو خودا جۆربەجۆرەکان و شارستانی و گەلەکانیان تیاچوبن بەهەر هۆکارێبێ. بەسانای دەبینرێ تێکەلاوی و لێکچونێکی زۆر نزیک و بێشومار لەنێوان زەردەشتیەتو میترای و تەوای ئاینو برواکانی دیکەی ئاریەکان هەیە لەوانە خۆشۆرین بە میزی گا پیرۆزی گاو کڕنوش بۆبردنو زۆر شتی دیکە ئەمەنە لە دوای کۆچی زەردەشتەوە کراونەتە وتەو بەشیکی ئاڤیستایان بۆتەرخانکردوە هەمو ئەمانە دەگەرینەوە بۆ دو هۆکار: ١- نەزانی و نەشارەزای موغو موبدەکان چونکە سیستەمی ڕابەری ئاینی زەردەشتی لەوسەردەمانەدا پشتاوپشت بوە واتە لە باوکەوە بۆ کور و لەویشەوە بۆ نەوەکەی بەهۆی ئەمەوە چەندەها موغو موبدی نەزان بونەتە پێشەواو سەرداری ئاینی و خەڵکو ئاینیان بۆ مەبسەتی تایبەتی بەکاربردوە و لێکدانەوی هەڵەیەن بۆ گاتاو ئاڤیستا کردوە لەسەروی هەموشیەوە چەندین ڕێوڕەسمی کۆنی ئاریەکانیا دوبارە هێناوەتەوە و تێکەلیان کردوە لەوانە گاپەرستی . هیچ بەلگەیەک لەبەردەستا نیە بیسەلمینێ زەردەشت گاکێوی لاپیرۆزبوە بەپیجەوانەوە چوارتوخمی پیرۆزکراوی ئاهۆرای بەخەلکی ناساندوە (ئاو+ئاگر+خاک+با) و هانیداون ڕێز لە ژیانو پیرۆزیەکانی بگرن دوربن لەهەر کارێک کە ئاهۆرا نیگەران بکات . ٢- هاتنو کاولاکری ئاینەکانی دوای زەردەشتیەت هەروەها داگیرکاریو هێرشی گەلان لەو سەردەمانەدا وەک هاتنی ئەسکەندەر بۆ ناوچەکە کە مێژو نوسان و ئاڤیستاناسەکان وایبۆدەچن یەکێک لەودەست نوسانەی ئاوێستای بردوە لەگەڵ خۆیدا و تەواوی ئاتەشگاو شوینە پیرۆزەکانی تێکداوەو یەکێکی دیکەشیان سوتاندوە و تەنها یەک دەسنوسی ئاوێستا ڕزگاریبوە و بەهۆی شاردنەوەی لە ناوچەیەکی دورەدەستی مەدیا ئێستاشی لەگەڵدابێ ئەو ولاتانەی ئەم دۆسیەیە بە پەنهانی دەهێڵنەوە زانیاری گەلێکی وەهایان لایە زۆر لایەنی ئاڤیستاو میژوی زەردەرشتو تێکەڵکردنو گۆرانکاریەکان ڕوندەکەوە بەلام بەداخەوە هیچکام لەو ولاتە زلهێزانە ئامادەگی ئەوەیان تیادانیە تەنانەت نیشانی بدەن یا نمایشی بکەن نەک تویژینەوەی ڕونو ئاشکاری جەهانی تێدابکەن . ئێستا پێویستە تەنها بەئاگابین بەوەی دەوترێ لە باوەڕە جیاوازەکانەوە لەوانەی دژیەتی زەردەشتو ئاینەکەی دەکەن و جارێکو سەدان جار دوبارەیەکەنەوە ئاگر پەرست ئەم وتانە دورە لەهەمو تێگەیستنو بەئاگاییەک لە زانستو تویژینەوە نێونەتەوەییەکان دەربارەی دواهەمین ئاینی مەدیا .چەند جاری دیکەش وتراوە زەردەشتیەکان بۆیە ئاگریان لاپیرۆزە پێیانوایە سنوری تاکو تەنهایە کە مرۆڤ و خودا جیادەکاتەوە واتە ئەوەندە باوەڕیان مەزنە و دڵ و ناخیان سپیو ئاشتەواییە .هەروەک ئیسلام و مەسیحی و جولەکە و تەواوی ئاینە ئاسمانیەکان ئەمیش لەلای خوداوە نێردراوە بۆ سەردەمانێ کەهیچ ڕوناکیەک بەدینەکراوە ژیانو دونیا لە گۆیەکی تاریکو بێهەست چوە بۆیە بەدەرکەوتنی زەردەشت زۆر لەموغو موبدەکان نیگەران بون دەگێڕنەوە لەزاری ئەستێرەناسێکەوە ئەمە بە دەغدۆی دایکی وتراوە لەوسەردەمانەدا بوەتە منداڵیکی بەهرەمەندو لێهاتو بەزۆر لە ئاکارو پیشەکانی ڕۆحانیەکان ناڕازیبوەو بانگەشەی درۆبونی ئەو خوایەتیانەیانی کردوە هەربۆیە والێک درابۆوە کە زەردەشت بەمانای (ئەستێرەی زیڕین) دێ بەڵام لەبنجینەدا ناوی سیمیاربوە ، بەڵگەی دروستی ئاینی زەردەشتی بۆ ئەوەدەگەریتەوە زۆربەی پیغەمبەرەکانی دوای خۆی بۆچونەکانیان دوپات کردۆتەوە لەوانە زۆر بەڕونی بەدیار دەکەوێ ژیانو مردن بەهەشتو دۆزەخو بەرزەخ پردی چنوات یەکتاپەرستی باوەڕبون بەخودی مرۆڤ وەک بونەوەرێکی پیرۆز لای ئاهۆرا دورکەوتەنوە لە ئەهریمەن زاڵبون بەسەر ئارەزو خەیال و گریمانەکان .... چەندانی دیکە، سەرەڕای هەمو ئەمانە مرۆڤی لە قالبی خوا دەستکردەکان دەرهێناو بە خوای تاکو تەنهای شادکردن لە گاپەرستی و پیرۆزی دوریخستنەوەو بە سروشتی ڕەهای ناساندن فێریکردن گاڤی یەکەم بۆ خواناسی لە خۆناسیەوە دەست پێدەکات . دەکرێ بەڕونی ئاماژە بە مەزهەبو جۆریەتی باوەڕی زەردەشت بکەین لەگەل ئاینە کۆنەکان بەنمونە میترای : وەک وتمان لە زەردەشتیەتدا (ئاو+ئاگر+خاک+با) پیرۆزە و ژمرۆڤ دەخاتە قالبی ژیانیکی سانەوە وەک جوتیارێک چاوی لێدەکات وەک نوسەر "عەبدوڵا ئابادانی دەڵێ: مەزهەبی زەردەشت پابەندە بە ژیانی جوتیاران (هەرکەس جۆگەیەک هەڵکەنێ دەچیتە بەهەشت) لەم واژەیەدا بەدیاردەکەوێ تەواوی ئەو سەرگوزشاتانەی باسدەکرێنو دەوترێن دەربارەی (گا) هەمویان هەڵەن کە زەردەشتیەت پێجەوانەی میترائیە کەمەزهەبێکی تەواو ئاژەلداریە"
کاتو سەردەمی ژیانی زەردەشت میژونوسان باوەڕیان وایە سەردەمی لەدایک بونی دەگەریتەوە بۆ(٦٠٠-٦٥٠ ساڵ پ.ز) لە مەزرۆبۆتاندا هاتۆتەبون بەگشتی شوێنی لەدایکبونی بەڕونی لای ئاڤیستاناسەکان دیارنیە چونکم سەرقالی ناوچەگەلیکن کەلەوێدا زەردەشت بانگەشەی ئاینەکەی دەکرد نەک لەویوە سەرچاوەی گرتبێ هەرکات شوێنەوار ناسێکی بلیمەت لەم باسەی کۆلیەوە دەزانێ هەورامان بەتایبەت و ڕۆژهەڵاتی کوردستان نشینگەی پەیدابونی و ژیانی زەردەشتە . دەتوانین بەچەند بەلگەیەک بیسەلمێنین لەم ناوچەیەدا و بەتایبەتی لە هەورامانی لهۆنیدا لەدایکبوە و دواتر کۆچی کردوە بۆ ناوجەکانی دیکەی مەدیا:شوێنەوارەکان باشترین وتەی ئێمەن بۆ لێکۆڵینو واژەی رۆژهەلات ناسەکان جگەلەوەش چەندەها گوندو ناوجە بەناوی ئاڤیستای ناونراوە سەرەرای ئەوزمانەی کە پێی ئاخاوتونو ئاویستای پینوسراوەتەوە کە ئاڤیستاییەو لەونوجەیەدا بەکارهینراوەو ئێستاش لەناو هەوارامیدا هەرماوە پێدەچی هەمان ئەو زارەشبی مابێتەوە و نەفەوتانێ .
ناوی زەردەشت زەردەشت لەزۆر سەرچاوەدا بەسیمیار هاتوە بەلگەش بۆئەمە لە ئاینە کۆنەکانی میزۆ بۆتاندا زەردەشت بەکەسانێک دەوترا کە رابەرو موغو ڕۆحانی بون .بە بڕوای نوسەری کورد (عماداالدین دەوڵەتشاهی)زەردەشت ناو نیە بەلکو نازناوە و پێی بەخشراوە کە لەلێکدانەوەکەیدا دەلێ: ناوی زەردەشت زەردەشت لەزۆر سەرچاوەدا بەسیمیار هاتوە بەلگەش بۆئەمە لە ئاینە کۆنەکانی میزۆ بۆتاندا زەردەشت بەکەسانێک دەوترا کە رابەرو موغو ڕۆحانی بون .بە بڕوای نوسەری کورد (عماداالدین دەوڵەتشاهی)زەردەشت ناو نیە بەلکو نازناوە و پێی بەخشراوە کە لەلێکدانەوەکەیدا دەلێ: زەردەشت لەزۆر سەرچاوەدا بەسیمیار هاتوە بەلگەش بۆئەمە لە ئاینە کۆنەکانی میزۆ بۆتاندا زەردەشت بەکەسانێک دەوترا کە رابەرو موغو ڕۆحانی بون .بە بڕوای نوسەری کورد (عماداالدین دەوڵەتشاهی)زەردەشت ناو نیە بەلکو نازناوە و پێی بەخشراوە کە لەلێکدانەوەکەیدا دەلێ:(زەرەپاوشەتەرئائی)بەو واتایەدێ کە زەرە بەمانای زێڕ و پاویان بەواتای درەوشانەوە وە وشەتەر بەمانای بارین و ئانی بەمانای هاتن هاتوە کەلەزمانی هەورامی کۆندا دەکاتە( بارینو درەوشاندنی تیشکی زێڕینی ڕۆژ)هەروەها دەڵێ ئەم ناوە کەمەبەست لە زەردەشتە وەک نازناویک بۆ زەردەشت بەکارهاتوە هەروەها لەکتێبی گاتاکانی بابان سەقزیدا نمونەی بۆ ئەم پێشبینیە هێناوەتەوە دەلێ:بەگوێرەی تێکستی گران بەهای( پیرشالیار زەردەشتی )کەلە بەرهەمی ناوازەی (ماریفەت)دا ناوی زەردەشتی بە سیمیار هێناوەو دەفەرموێ (گۆشت بڕوانە پیرشالیار بۆ هۆشت جە کیاستەی زانای سیمیار بۆ)کەبە زاری کرمانجی دەکاتە (بەوتەی پیرشالیار گوێبگرە و هۆشی خۆت بدە نوسراوەی سیمیاری زانا) ئەنگر مئی نو& سپنتا مئی نو لە زەردەشتیەتدا دوو بونەوەر هەیە کە باوەڕوایە بەچاکەو خراپە ناسراون ئەوانیش(ئەنگر مئی نو: بونەوەری خراپە) (سپنتا مئی نو: بونەوەری چاکە) هەریەک لەم دوانە یاوەری خۆیان هەیە یاورانی سپنتا مئی نو بریتین لە: ١- بەهمەن :فریشتەی خێر ٢-ئودیبە: فریشتەی دادوەی ٣-شەهریوەر:فریشتەی توانا ٤-خرتات: فریشتەی سودمەندی ٥-ئەسپندارمز:فریشتەی خۆشەویستی ٦-مورداد؛ فریشتەی نەمری ئەمانە وەک باوەڕی چاکە لایەکی جیهانیان گرتوە و بەهەمان شیوە شەش فریشتەی خراپەکار لەبەرامبەریان وەستاونو یاوەری ئەنگری مئی نو دەکەن و لاکەی تری جیهانیان گرتوە هەمیشە ئەم دوو باوەڕە دەمێنێتەوە .
ئاتر- ئاور- ئاگر واژەیەکی کۆنی ئاڤیستاییە ئاگر لەدێر زەمانەوە پیرۆزیەکی خۆی هەبوە ئەگەر بگەریینەوە بۆ سەراتای ژیان بەهۆی ئاگرەوە مرۆڤ توانیویەتی گەرمی بێتەوە بەکاری هێناوە بۆ تەنگانە یا لەکاتی هێرشی ئاژەڵەکاندا و بۆ زۆر مەبەستی دیکە بەکاری هێناوە لەئەنجامی ئەم سود پێبەخشینە جۆرە هەستێک پەیدابوە لەلای کە ئاگر پیرۆزە هەبەت ئەمە پاساوی سەرەکی نیە بۆ هۆی پیرۆزی بەلام دەکرێو دەبێ خۆشویستنی بگەرێتەوە بۆ لایەنی دەرونی مرۆڤ! هەرچۆنبێ ئاگر هێمای ژیانە لای زەردەشتیەکان بەجۆرێک لەپیرۆزی دەزانن وە یەکێکیشە لە چوار توخمی پیرۆزکراوی ئاهۆرای و زەردەشت دیسان ئەمەش هۆکارێکە بۆ پیرۆزی لای ئاریەکان جگەلە زەردەشیش لەوە پێشیش گەلانی کۆنی سەربە میزۆبۆتان ئاگریان لا خۆشەویستبوە و لەئاتەشگاو کلێساکانیاندا بەکاریانا هێناوە پیدەچێ هەربەهۆی ئەمەوەشبوبێ ناوچەیەک لە میزۆبۆتان ناونراوە ئاتربایجان زۆر بۆچونی دیکەش هەن دسەر ئاوری پیرۆز
ڕۆحانیانی زەردەشتی (موغو موبد) بەشیکی زۆری موبدەکان لەدوای شەهید کردنی زەردەشتەوە گۆڕانی هزری بەسەریاندا هاتوە جۆریک لە پاساوی نادروستیان بەکارهێناوە بۆ تێکەلکردنی چەندەها ئاکاری هەڵە لەمێژینەکانی ئاریایە لەوانەی لە سەرەوەدا باسکارون.موبدەکان لەسەروی هەموشیەوە دەستیان گەیستە پیرۆزی ئاگربو دابەشیان کردە سەر سێ بەش کەگوایە ئەمە فەرمانی خودی زەردەشتبوە ئەوانەش بریتیبون لە: ١- ئاگری ڕۆحانیەکان ٢- ئاگری شازادە و شەڕڤانان بوە کەدەکاتە ئاتربایجان ٣- ئاگری (ڕیوند) جوتیاران هەروەها پینج جۆر ئاگری جیاواز لەناو زەردەشتیەتدا هەیە ئەوانەش بریتین لە: ١- بۆرزیسەوە: کەلەپیش ئاهۆرامەزدایە ٢-وەهوفەڕیانە:کەلەناو لەشی مرۆڤو گیانەوەرانایە ٣-ئاوروازیشتە:کەلەناو سەوزایداهەیە ٤-وازشتە:لەناو هەوداداهەیە ٥-سپەنیشتە: ئەمەیان ئەوەیە کە رۆژانە بەکاری دەهینین
فریشتە پیرۆزەکان: ١- سروش: نیشانەی خواپەرستی بەندەکانە ٢-فەرەی ئێزدی: ڕۆحی پیرۆز لەمبارەوە دواون بەم جۆرە: ئەگەر ئەم ڕۆحە بچێتە ناو هەر گیانێکەوە ئەوا سەرکەوتن بەدەست دێنێ و لە ژیانی هەردو دنیا رزگاری دەبێ ئەمەش بە پاڕانەوەو پەرستنی ئاهۆرامەزدا دێتەبون. ٣-مەنتە:ئەو دوعایانەیە کە بەجلوبەرگی تایبەتەوە دەخوینران لەلایەن موبدانەوە بە دەستو زمانو جلی پاکەوە.
ژیانو مردن زەردەشتیەکان باوەریان وایە کە ڕۆح دوای دەرچونی لە لەش، بۆ ماوەی سێ ڕۆژ لەناویدا دەمێنێتەوە دواتر دەڕواودەچێتە ئەودنیا پاداشتو سزای خۆی وەدەگرێ باوەڕیشیان بەڕۆژی لێپرسینەوەهەیە هەروەها پردی جنوات هەیە بۆ ئەوەی باشەو خراپە جودابکریتەوە دەربارەی بەخاک سپاردنیش زەردەشتیەکان مردو نانیژن ڕاستەوخۆ لەدوای مردنی بەڵکو لە (بورجەکانی بێدەنگی) دایدەنێن تا بالندە گۆشت خۆرەکان بیخۆن و دوترا ئێسکەکانی لەناو جیگەیەکی دیکە دادەنێن بەتێپەڕبونی کات جێو ڕێی زەردەشتیەکان کەمبۆوە لەئێستادا زەردەشتیەکان ناچارن تەرمی مەدوەکان بکەنە ناو تابوتەوە پاشان بەخاکی بسپێرن ئامانجیان لەم دوو ئاکارە ئەوەیە جەستەی مرۆڤ پیسە شایەنی ئەوەنیە تێکەڵ بەخاک بکرێتەوە هەربۆیە ناخوازن تێکەڵ بە توخمە پیرۆزەکان بێ.
گاتاکان گاتاکان کۆنترین بەشی ئاڤیستایە و بەشێکی سەرەکی ئەو ئاویستایەی ئەمڕۆ پیکدینی وە بەشەکەی دیکەی بریتیە لە ئاڤیستای نوی کە موبدو ڕۆحانیەکان دوای زەردەشت نوسیویانەتەوە. لەڕوی دابەشبونەوە بەمجۆرەیە: ١٧ هات ئەمانەش لە ٢٣٨ سرود پیکهاتوە، هاتەکانیش ٨٩٦ ڕستەن لەکۆی گشتیان دەکاتە ٥٥٦٠ واژە هاتەکان دابەش دەبن بۆ پینج بەش: ١- ئەهنوە گاتا: لە حەوت سرود پیکهاتوە ٢-ئەشتوەگاتا:لەچوار سرود پیکهاتوە ٣-سپنتومەگاتا(لەچوار سرود پێکهاتوە) ٤- سپنتومەگاتا ٥-وەهیشتو ئایشت گاتا: لە هاتی ٥١ و ٥٣ دروستبون
مەزدا ئاهۆرا بە شکۆمەندی و میهری خۆی پێگەیشتن و جاویدان بوون بەکەسێک دەبەخشێت کە کردار و گوفتاری لەبەر تریفەی ڕامانی پاک و باشترین ڕەوشتدا و لەسەر پایەی ڕاستی بێت. (گاتا. هاتی٤٧.سرودی١)
باوەڕی زەردەشتیان لەم ئاینە ئاهۆراییەدا وەک تەواوی ئاینەکانی دوای خۆی باوەڕی بە ژیانو مردنە هەستانەوەی دوای مردن پردی چنواتو بەهەشتو دۆزەخو بەرزەخ بڕوابون بەخود مافی بونەوەر بەگشتی و مرۆڤ بەتایبەتی لەئاڤیستادا ئافرەت بە پلەی( کەی) دانراوە کە بەواتای بەڕێز دێ یا خاوەن شکۆ هەروەها هاوسەرگیری و پێکەوەژیان لە گرنگترین خاسیەتەکانی زەردەشتیەتە.
ژن لە زەردەشتیەتدا وەک ئاماژەمان پێدا پلەیەکی کۆمەلایەتی زۆر بەرزیان پێبەخشراوە ئەمە نیشانەی بەرزیو پیرۆزی ئافرەت دەردەخات لەم ئاینەدا . لێرەدا ئافرەت پێش ئەوەی وەک ژن چاوی لێکرێ وەک مرۆڤو هاوشانی پیاو و نیوەی کۆمەلگا دانراوە . لەلیکدانەوەکانی ئاڤیستادا هاتوە زەردەشت باوەڕی وابوە پێشکەوتنی کۆميڵگا و گەشەکردنی شارستانی پابەندە بە یەکسانی ژنو پیاوەوە کەهەردوکیان تەواوکاری یەکترن .فرەژنیو چەوسانەوەو کوشتنی ژنان بەهیچ شێوەیەک لایان جێگای قبولکردن نەبوە و دەرفەتی ئەوەش نەڕەخساوە جیابونەوە دروستبێ بەهۆی ئەوەی لەهەڵبژاردنی هاوسەردا ئازادی تەواو دراوە بە کچو کوڕ بۆ ئەم ئەرکە . لە لێکدانەوەیەکی دیکەی یاوێستا دا هاتوە وشەی (دا) کەلە ئاهۆرامەزدا دا دەوترێو بەکارەهێنری بە پشتبەستن بەم شیکارە: مەز واتە مەزن لەوەوە سەرچاوەی گرتوە (دا) بەواتای بەخشێنەر کەپیکەوە دەکاتە خوای بەخشینەری مەزن یا خودای مەزنی بەخشینەر. بەم جۆرەش دەردەکەوێ کە وشەی دایک بەمانای ئافرێنەری بچوکە و دوبارە پیرۆزیەک بەخشراوەتەوە ژن و بە پایە سەرەکیەکەی جڤاک ناوی هێنراوە.
سەرچاوە ١-گاتاکان سرودە پیرۆزەکانی زەردەشت( بابان سەقزی) ٢-مێژوی ئاینی زەردەشت نوسینی (عەبدوڵا موبلخ ئابانی) وەرگێڕانی (وریا قانع) ٣-لێکۆڵینەوە و تیروانینە جوداو تەباکان لەسەر زەردەشتو ئاڤیستا.
|
|
|||||||||||||||||||||||||
|
|
|
|
