پیرشالیار: پیری نەمر

نویستەی شێرکۆ جهانی  Najihgulpy . at 4/26/2012

پیرشالیار-پیری نەمر

دەربارەو پیرشالیاری  پەیلوایو باوەڕو ئەفسانەی جۆراو جۆر هەن،کۆمەڵێ خەڵک ماچا یۆن جە ڕاویارەکا دینو پاکو زەردەشتی،کۆمەڵێ تەر ماچا جە دینو زەردەشتیوە ئامان وموسڵمان بیەن،تاقمێ تەریچ ماجا ئی پیا گەورە بە ڕەچەڵەک عەرەبا و موسڵمان بیەن.بەهەر حاڵ پیرشالیار کارێگەریش بیەن سەرو ناوچەو هەورامانیوە و هەتا ئیسەیچ یادش کەرمێوە.

پیرشالیار کێن:

پەی جوابو ئی پەرسۍ‌  ئەوەجەما بە پەیجۆری و لوای شۆنیرە وهەرمانکەردەی بە ئاوەزی  زانستی  دور جە هەر جۆرە دەمارگیریێ هەن...ئیسە کە هەورامانی تەخت یاگێ پەیدا بییە و مەردەی ئی پیریەنە ،گرد ساڵێ هەزاران خەڵک کێشۆ پەی لاو وێش پەی یاد کەردەیۆ پەیدابیە و زەماوڼ کەردەیش، ڕۆ چوارشەممەی حەفتەی دوەم و مانگەو ڕابڕانی ،سەربارو وەرەو واران و سەرداو سڵۆوەی خەڵکی وەردەم و یانە و هەزارساڵەو پیرشالیاری جەمێ با ، شادی ئاهەنگ و ھۊرپرای  کەرا کە تایبەتا بە دینو زەردەشتی .

وەڵێ گرچێوی  لەیەکۆدای  یەرێ  پەی لوایا وزمێ ڕووە بزانمێ پیرشالیار کێن ؟:

یەکەم: پیرشالیار جە وینگاو مسڵمانەکاوە:

گرد ساڵی خەڵکو هەورامانی یادو جەژنەو پیرشالیاری جە هەوراماننە کەراوە وەرو چەما مەلا ئاینیەکاوە،بەجۆرێ کە ڕاو رەسمەکە شادی و هۆرپڕای و سەمای هەورامین، یانی شیوازێ تایبەتی ئاینو زەردەشتین ،فرە جیاوازا جە ڕاو ڕەسمێ کە دینو ئیسلامینە هەن.هەرچن مەلا سونیەکێ و ئاخوندەکێ کەیفشا پی جەژنێ نمێ، وەلێم هەمیشە تەقەلاشا دان کە سیماێوە ئیسلامیەش پۆ دیارەبۆ، پەوچی شەجەرەنامێوەشا پەی پیرشالیاری وەش کەردەن کە بنەچەش گێڵناوە پەی عەرەبی و موسڵمانی،بەپاو ئی شەجەرەنامەیە پیرشالیار نامێش( سەید مسەفا حسین) ئەشناسیا بە "پێش ئەڵڵا یار" کە بە "پیرشالیار"بەناوبانگا ساڵەو 479-561 کۆچی ژیوان،کوڕو سەید بابیل کوڕ و مەسوود کوڕو سڵێمان کورو فەزلوڵا کوڕ ومحمەدی کوڕوئیبراهیم ی کوڕو حسێنی کوڕو ئەحمەدی کوڕوعەلی کوڕو ئیمام جەعفەری سادق ی کوڕوئیمام محمەدی باقر کوڕو عەلی زەینلعابدین کوڕو حسێنی کوڕو ئیمامی عەلی بن تالبی و هاوسەرەکیش فاتمە ڕۆڵەو حەزرەتو محمەدی.

ئی تاقمە ماچا پیرشالیار جەهەورامان پەیدابیەن ،بەلام ئەژدادش جە عەرەبسانو عراقیوە ئامێنێ پەی هەورامانی،وەخت و خەلیفەکا راشدینی ڕوەشا کەردێنە ئێگە...بێ گومان ئی شەجەرەنامە یاگێ گومان و شکێن ،تاومێ واچمێ تاشیان جەلایەنو کۆمەلێ مەلایاوە وەرو پەرژەوەنڼی وێشا،،ئننا هیچ بەڵگێوە  ویەرین"مێژوویی"  زانستی نیا پەی سەلەمنای ئێ پەی لوایە.

دوەم: پیرشالیار جە وێنگاو خەڵکو هەورامانیوە: 

ئارۆ خەڵکو هەورامانو تەختی پیرشالیاری بە موسڵمان منیارە، وەلێم  بە چەپەوانە و پەی لوای یەکەمی کە باسما کەرد،خەلکو هەورامانی ماچا پیرشالیار بەڕەگەز کوردا تاتەش نامێش   (بابا خوادادات   baba xwadadat) بیەن جە دینو زەردەشتیوە ئامان سەرو ئاینو ئیسلامی،گردما مزانمێ هەورامان دماو چن سەد سالێ  وردە وردە موسلمانێ بیێ  ، پەی ئەشناسای پیری گەورەیشا و باوەڕ پەنەکەرەدیش کە موسڵمان بیەن ،وەختێ فرەش گەرەک بیەن،شیوازو هەرمانو کارو ئەفسانە جۆراو جۆرەکا پیشالیاری، کە وەچە بە وەچە  و سینە بەسینە نەقڵ بیەن مەنەنۆ دلێمانە،تا کاڵ بۆوە شیوازێ تەرو ڕوخسارێ تەر بدۆ بەویش،، وەرو ئانەیە تائیسەیچ هەورامان پابەندو ئی شیوازە ویر کەردیۆو هەرمان وکارو پیرشالیارین کە  ئیسە ئینایمێ سەدەو 21 ی ،تاومێ نامێش بنیەمێ بە کۆمەڵگێوە نیۆلەتیک،کە پابەندو ژیانە قەدیمیەکە و زەمانو پیرشالیارین.

یەرەم: پیرشالیار جە وینگاو یەرەمیوە :

فرەو ڕۊشنویر و  پەیجۆرکارە کوردەکۍ بە شیوەی زانستی سەرو ژیوای  پیرشالیاری هەرمانەشا  کەردێنە،ماچا  زەردەشتین،جەراسیەنە سەردەمو پیرشالیارینە ئاینو ئیسلامی هەوراماننە ڕیشەش نەکوابێرە بەتەمامی لاێوە سەختو بەرز ،لاکەی تەرۆ وەرگیری کوردە زەردەشتیەکا وەرانوەرو عەرەبە موسڵمانەکا پاسەش کەرد تا ساڵەکا حەوت سەدی کۆچی  بازێچ ماچا ھەتا  سەرەتاو ساڵەو ھەشت سەدو  زیاتەریش خواینان،  ئینجا تاواشا  دەس گێرا ملو هەورامانیەرە، چەنی ئانەیچ خەلکو هەورامانی فرە دێر لوێ دلێ دینو ئیسلامی،وەرو ئانەی کۆمەڵی خەڵکی ڕادیکاڵ و وابەستە بېنێ  بە دینو زەردەشتیوە ، وەختێ لوێ دلێ ئیسلامی  تایبەتمەندیەکیشا چنی وێشا بەردێ تائیسەیچ یادشا کەراوە، هەرپاسە ئیسەیچ دلێ هەورامانینە چندەھا  خەلکی رادیکاڵی ئیسلامی هەن کە ئینکارو دینو باو باپیراشا کەران.

جەژنەو پیرشالیاری بەیادو ئادی کریوە،بە دەفەوگورانی واتەی و سەما و هۆرپڕای ھەورامیانە،ئی جۆرە شادیە فرە جیاوزا جە عیبادەت و مەراسیمە ئاینەیەکا ئیسلامی.هەرپاسە فرەو شێوازینە چەنی شادی وچەژنەکا میللەتا ئاریای  یەکانگیرێ باوە.لوای دلێ کۆڕو دەروێشا و تیخ وکارد دای وێ  و حاڵ کەردی دلێ دینو زەردەشتیو ئاریاو هیندەکانە پەیدا بیەن ،دمای ئانەی فاڕیانۆ پەی دلێ ئاینو ئیسلامی و مۆرکێ ئیسلامیەش هۆرگێرتێنە ، هەرپاسە ئایر کەردەیۆ دلێ دینو زەردەشتینە بیەن،سەرەتاو مەراسیمەکا بە ئایر کەردەیۆ دەسش پنە کەردەن، وەلێم دماو زیاتەر جە پەنجا ساڵان ئی ئایرە مەکریۆوە،ئادیچ بە نونگەو کاریگەری  پێشەوایا ئیسلامی کە ماچا ئایر کەردەیۆ گوناحا،

حاڵ کەردەی دلێ کٶڕو دەروێشانە بە قژێ درێژێوە کە ماچا (حەی اللە)یان (هواللە)،کارێشا سەرمێ کە ملا پلەو سەروەشی و بێ ئاگایی،ئی سەماو شایی عیبادەتیە جە دینەکا میترایی و زەردەشتینە بیەن،هەرپاسە نۆعە شەرابێشا نۆش کەردەن تا وەرانوەرو ئاهورایۆ مدراو سوپاسگوزارێ سروشتی وخوڵقێنەری کەرا

وەلێم دلێ دینو ئیسلامینە ودینە سامیەکا تەرینە  عیبادەت نەک بەشادیوسەرمەستی پەی سوپاسو خوڵقێنەری، بەچەپەوانەوە  بەگرەوایی و کڕنۆش بەردەی و وێتلنای سەروزەمینیەرە بیەن، ئی دوە جۆرەیچە فرە جیاوازێنی.

واچەو "پیر" ی واچێ هەورامیەنە یام کوردیەنە پەی پێشەوا و گەورەکا ئاینو زەردەشتی بەکار ئامان، وەلێم  شێخ و مەلا و سەید پەی پێشەواو گەورەکا ئاینو ئیسلامی بەکار ئامان،پیرەکێ ڕابەرو دینو زەردەشتی بیێنێ، سەرتاسەرو کوردەسانی توشو کۆمەڵێ پیرا مەیمێ کە پێشەوای ئاینیێ بیێنێ ، فرێشا دماو ئامای ئاینو ئیسلامی نامەکێشا فاڕیێنێ، پەی نمونەی "پیر بەهمەن" کریان بە "پیر محمەد". ئینەیچ دوێ مەبەستێشا بیێنێ:

یەکەم / وەرو ئانەی خۆڵکی تازە موسڵمان بیە بەهەمان شێوە ڕێز بنیارە پەی پیرەکاشا کە وەڵتەر بیەنشا.

دوەمیچ/  تا بتاوا وەرهەڵسو تێکدای گۆڕەو پیرە مەردەکاشا گێرا.

سەربارو ئینەی تا  ئیسەیچ گۆڕەو"قەبرە " کۆمەڵێ پیرا مەنێنە هەورامانەنە پێسە "پیرشالیاری" وە گۆڕەو ژمارێ تەریچ (نەودو نۆ پیرەو هەورامانی) وەرەچەم گنۆ ،پێسە گۆڕەو "پیر سەرو" ی کە ئینا بەرزتەرین لوتەو کەشوو هەورامانیەوە .هەرپاسە گۆڕەو پیرشالیارە سیاوەی ئینا قەراخو دەگێنە ،یاگێ سەرنجین خەلکو هەورامانی  پیرشالیارە سیاوی بە زەردەشتی منیارە و ئی پیرشالیاریچە بە موسڵمان.

چێگەنە سەرنجە دەیمێ ڕەنگە"پیرشالیاری گەورە  سیمبۆلێ بۆ پەیپیرشالیاری چەرمەی وسیاوی،جە زوانو زەردەشتینە ڕەنگەی سیاوە بەماناو گەورەو مەزنی مێ،پەی نمونەی(مەسحەفا ڕەش یانی کتێبی گەورە،،کوڕە ڕەش یانی کوڕی گەورە،ڕەشە با یانی واگژە ی بەقوەت و گەورە،کێوەڕەش،کەشی گەورە) ئێمە وینمێ خەلکو هەورامانی جیا جە پیرشالیاری ڕیزو تەقدیرشا پەی پیرشالیارە سیاوەی نیانەرەو مەراسمو جەژنەیچشا پەی کەردەن  کە موسڵمانیچ نەبیەن، هەرپاسە وینمێ جە کوردستانەنە چندەها گۆڕو قەبرەو  مەزارگەو شیخ ومەشایخا هەن کە نیشانێ گەورەیشانە "شیخ ڕەش" کە کاریگەری دینو زەردەشتین مەنەن سەرو کۆمەڵگەو کوردسانیۆ،،هەرپاسە شاعیر گەورە قانیع ،پیرشالیارش بە زەردەشتی نامێ بەردەن.

جەژنەو پیرشالیاری:

نزیکەو هەزار ساڵا ویردەن ملو  ژیوای  پیرشالیارینە ،تا ئیسەیچ ساڵانە ئی جەژنێ بەگا مارا بەبۆنە ویادو پەیدا بیە ی و زەماوندکەردەی(ژەن ئاردەی) پیرەکەیشا،خەڵک و هەورامانی گر یاگێوە مەیا جەمێ با  (مەریوان ،پاوە.جوانڕۆ،سنە هەڵەبجە،دەگاکا دەوروەریشۆ، هەرپاسە مێمانۍ خارجیێچ مەیا ‌)، ڕووەکەرا هەورامانی تەخت و دەورو یانەو پیرشالیارینە شادی وەشی کەرا،سەردانو قەبرەکێش کەرا،چننەھا  ئاهەنگێ تایبەتی بە پیرشالیاری  بەزوانی هەورامی بەجا مارا.

پیرشالیار دلێ ئەفسانە و ویرو باوەڕ وخەڵکینە:

بێشک پیرشالیار دلێ فکرو ئەندێشە و خەڵکو هەورامانینە پێسە داستانێ یان ئستورێ وە  شێوە زانای ژیانیش وەش کەردەن، جەدیدو هەورامیەکاوە پلەو پایێ بەرزش هەن کەسێ کە سیمبوڵو پاکی،ڕاسی،خاس واتەی و خاس کەردەی یش بیەن، تائیسە دلێ هەورامیەکانە بەدڵو بەگیان باوڕشا مەنەن بە  ویرو باوڕەکا پیرەکەیشا.

چێگەنە چن نمونێ وزمێ وەرو چەماتا: خەلکو هەورامانی گێڵناوە کە تاتەو پیرشالیاری (بابا خوادادات) ،کە بازرگانێ گەورە مەنتیقەی بیەن،پەی بازرگانی ڕوەکەرۆ بەغدا،بەلام بەدەسو حاکم و سەردەمی جەبەغدا بەبێ تاوان گێراشو وزاش زینان،و ماڵو دارایەکەیش زەوت کەرا،(ڕەنگە سەردەم و عەباسیەکانە بیەبۆ)،یەکسەر چنی وستەی زیندانو بابا خواداداتی بومەلەرزێوە گەورە مدۆ دلێ شاری و نیمەیش ویرانو یەختەسار کەرۆ ، لەرزەش هەر مەبڕیۆوە، ئیتر کاربەدەسێ جەمێ با ماجا ئی لەرزە چێشبی پەیدابی و هەر مەبڕیۆوە،ویرێ کەراوە ماچا ،هەڵبەت گوناحێ یان خەتێوە گەوریما کەردێنە پەوچی خوا پەنەما مرمانۆ،یەکسەر ماچا ئا پیا، کە بەبێ تاوان گرتەنما دیارا خاسو خوایا  لۆدێ وەرش دەیدی.کە وەرش مدا یەکسەر لەرزە مدرۆوە، ئیتر بابا خوادادات گێڵوە پەی  هەورامانی و ملۆ لاو گەورەتەرین پیر و هەورامانی کە نامیش "پیر سەرو" بۆ نامێ تەریچش هەنە" محمەد دیکڵە" یانی محمەدی دوەم یان محمەدێ تەر،پیر سەرو پایە بەرزترین پیرو هەورامانی بیەن جا سەردەمەنە،.زڵمـو عەرەبەکا وەرانوەر بابا خوادادات رەنگە تۆڵە سانایەوە بیەبۆ جە سیماو هەورامیە زەردەشتیەکا وەختو ئامای موسڵمانەکا پەی گرتەی هەورامانی و وەڵا کەردیۆ دینو ئیسلامی،کەتا ئا وەختە کاریگەریش بەردەوام بیەن،

کەسایەتی و نامێ محمەد دیکڵەی ڕەنگە کەسایەتێێ ئەلتەرناتیڤ بیەبۆ کە هەورامیەکا نیابۆرە  پەی پیرەکاشا وەرانوەرو  محمەدو عەرەبەکا،یانی پلەو پایەو محمەد دیكڵەی جە فکرو هەورامیەکانە یاوان پلەو پایەو محمەد(د.خ).

وەختێ بابا خوادادات ملۆ لاو پیر سەروی ،مژدەو پەیدا بیەی ڕٶڵێوەش مدۆپەنە،بابا خوادادات بە فەرمانو پیر سەرو ی پەی ماوەو چل ڕوا جە ژەنەکێش دورگنۆوەو ملۆ دلێ مەڕێ گولانی چلێ کێشۆ(چلەخانە) هەلبەت ئی مەڕێ ئینا نزیکو گۆڕەو پیرشالیارینە.پی جۆرە دماو حەوت مانگا باباخوادادات  جە فەسڵو زمسانینە خوای گەورە ڕۆڵێش مدۆ پەنە نامیش منیۆ "شاڵیار" ،خەبەرو پەیدا بیەی شالیاری مدا بە پیر سەروی،ئادیچ یەکسەر دەسور مدۆ کە شادی و جەژنە کریۆ،،پی شێوە گرسالێ جە یەکەمین چوارشەممەو دوەم هەفتەو مانگەو ڕیبەندانی بەبۆنە ساڵ وەگەڕو پەیدابیەو پیرشالیاری جەژنو مەراسیم بەسیۆ.

ئێ ڕازێ بە جۆرێ تەریچ ھەنە ،وەلێم باس جە حاکمو بەکراوای کەرۆ نزیکو ھەلەبجەیو دەشتەو شارەزورینە ، بەھەرحاڵ  مەتن و ئەنەیاوای  سەرھاتەکەی  یۆن.

موعجزەکا پیرشالیاری سەردەم و زاڕۆڵەیشەنە:

پیرشالیار زاڕۆڵەبۆ هەتیم گنۆ ئەداو تاتەش عەمرەوخوای کەرا،ئیتر گنۆ دەسو مامۆ و مامۆژەنێ،مامۆژەنیش فرە خراپ هۆرستونیشتش چنی کەرۆ،هەرچی هەرمانێ قورسو ناڕەحەتێ یانەی با مدۆشا ملو ئادیرە( شوانەێ لاو ئاژەڵی،هێزم ئاردەی،کشتوکیار و درەوە) ،شالیار گردو هەرمانەکاش بە ڕیکو پێکی بەجامارۆ ، بێ ئانەی هیچ ئاسەوارو مانیای یان پیس بیەی جلو بەرگیش پۆوە دیار بۆ، ئینەیچ بۆ یاگێ سەرنجەو سەرسامی خەڵك و دەگێ، دمایی خەڵكو دەگێ ڕوێ پسو گێرا بزانا چی شالیار پێسەن، تەماشە کەرا ویش ئینا بنە درەختێنە نیشتەنەرە لولێ مدۆ وەنە و مەیەکێش پەی ویشا لەوەڕیا ،چەولاوە تەوەر ویش دارێ بڕۆو لتێشا کەرۆ ، چیلاوە  پابێڵو خاکەناز بێ ئینەیکەس دەسشا بدۆنە زەمین کاڵا..دمای کە ویرەگا وەختەنە شالیار سوارو دارێ قایمی بۆ و گێڵۆوە پەی یانەی.

موعجزەکا پیرشالیاری سەردەمو هەرزەکارینە:

پیرشالیار سەردەمو گەنجی وهەرزەکارینە پێسە عارفو زاناو گەورە پیێوە بەرگنێ،چاسەردەمنە پیرو هەجیجی مێ پەی دیدارو پیرشالیاری بەسواری هەژدیهای،کە خەبەر مدا بە پیرشالیاری ماچا پیر وهەجیجی تەشریفش ئاردەن ،جاوەختەنە خەریک و دیوار نیای یانەکەیش بۆ، یەکسەر ملۆ سەرو دیواریو بە قاچ چنی سوارو ولاخی بی و مدەیش وەنە،دیوار جمۆرە ملۆ پێوای پیرو هەجیجیوە، کە یاۋا بەیۆترینی پیرشالیار فەرماوۆ سەرەم سڕ مەنەن کە بە هەژدیها تەشریفت ئاردەن پەی لایما،  پیر هەجیج فەرماوۆ چینەی گەورەتەرو سەرسڕ ئاوەر تەر  ئانەن کە بەدیوار ئامانی پێوای منەو ، چونکاتەی ئانە من سوارش بیەنا گیاندارا،وەلێم تۆ گیانت وستەن بێ گیانێ و ئاردەنت جوڵە..

جە لەیەکۆدای  ئی ئەفسانەیە تاومێ واچمێ پیرشالیار یاوان بە قوەتێ پەشتەو سروشتی کەهەرمانێش کەردێنە پێسە هەرمانەکا عیسا پێغەمەری(د.خ) کە گیاندار کەردەی بێ گیانێ بیەن ، ئی شێوە کارزانیە ئەفسانەیە گەورەیی پیرشالیاری نیشانە مدۆ.

فەلسەفەو پیرشالیاری:

لاو خەڵکو هەورامانیوە  پیرشالیار یاوان بەپلێوە بەرزو عرفانیەتی کە فرە قینیش جە وێ پەرستی و من منی بیەن، پیر جە قۆناغو وێپەرستی  ترازیانو لوان  ،هەمیشە دژبەرو ئانیشا مدران کە واچە و"من" یشا بەکار ئاوردەن،

پیرە پیێوە هەورامانی حکایەتێ زەمانو زاڕۆڵەیی ویش گێڵنۆوە ،ماچۊ بەگولانەی چنی کۆمەلێ زاڕۆلا مووشانی "بیلانی ، کەلایانی " کەرێنمێ یۆ جەزاڕۆڵەکا  دویەرێ جارێ واتش نۆرەو منا من من بەگەنا،یۆتەر جەزاڕۆلەکا واتش هەتیم مەگەر پیرشالیاری نەفارماوان کە واچەو من من  یکەم دوبارە کەریۆ ، وەلێ  زاڕۆڵەکە گۆشش نەدانو هەم دیسان واتەنشۆ "نۆبەو منا  من" ئتر شەوێ پیرشالیار ملۆ وەرمو زاڕۆڵەکەی پەنەش ماچۆ " ئەی من پنەم نەواتیدێ دوورێ گندێ جە واچەو "من " ئتر مشتە کۆڵێ مدۆ سەروشانەو کوڕەکەی وەرمەنە ، پیرە پیاکە واتش هەتا مەردەی سەروشانەو کوڕەکەی دروس ئایاگێ کە مشتەکۆڵەکێش دابێ وەنە ئیش کەرێ..

جەنگ چنی نەفسی جە ئەفسانە و پیر" بێوەت "یەنە:

لاو خەلک وهەورامانیەوە  پیر سەرو کە پیری گەورە بیەن ،حەوت شاگردیش بیێنێ پێسە "پیرشالیارە سیاو-پیرشالیارە چەرمە-پیر بنیامین-پیرهەجیج..کە دمایینو گردی  "پیر بێوەت" بیەن.

بەپاو ئەفسانەکا "پیربێوەت" پیێوە جوانخاس وباڵا بەرزو کەڵەگەتو بەقوەت بیەن، بە ڕاحەتی تەمامو ژەناو هەورامانی عاشقێ و ئەویندارێش بیێنێ، وەلێم "پیر بێوەت" بێ ئانەی گۆش بدۆ بە هیچ ژەنێ ، دایمەو دەرھەم خەریکو خەڵوەت وچلە کێشتەی و تەقوای  بیەن، وەلێم  ژەنێوە عەوداڵەو "پیر بێوەتی" بۆ هەمیشە مێ دەورو خولشەرە  بەگرد جۆرە مەکرێ نزیکش گنۆوە، بەبێ ئانەی یەک دننە ،مسقاڵێ جە  ویروباوەرو پیربێوەتی کەم کەرۆ، وەلێم  فشارو ژەنەکێ تا مێ زیاد کەرۆ سەرو پیربێوەتیوە ،ئتر پیر بێوەت ناچار بۆ بە کاردێ تێژە (گون ، وەتێش) بڕۆ و مددۆشا بەژەنەکێ وپنەش ماچۆ " هاگێرە ئا تەسبێحا پەی تۆ" ... تۆ منت گەرەک نیەنا بەلام شۆنەو هەواو هەوەسو وێتەرە گێڵی.

گردما زانمێ بە هەورامی (وەت)یانی هێڵڵەگونێ و گون، ئەندامو نێرینەی، ئتر وەرو ئانەی نامێشا نیان  "پیر بێوەت"

ئی ئەفسانە پاکی بێگەردی پیرەکا هەورامانی مرمانۆ کە جەنگی دەرونین چنی هەواو نەفەسی، وێنەو حەزرەتو یوسفی، وەختە کارێنە پیرێ هەورامانی دەزگاو جنسی ویش بڕۆ، تەنیا بەخاترو ئیسپات کەردەی ئەوینداری خواپەرەستی .

پیرشالیاری شاعیر:

کۆمەلێ نوسەرێ و هەم خەڵکو هەورامانی یەقینێنێ کە پیرشالیار شاعیریچ بیەن، وەلێم تائیسە هیچ شیعرێ پیرشالیاری نەکەوتێنە وەرو دەسی، ماچا ئاشیعرێ کە دەربارەو هێرشو عەرەبەکا پەی سەروهەورامانی هنەو پیرشالیارینە ، کەباس جە کاول کەردوە هەرامانیو کوردسانی کەرۆ،وەلێم  ئیسپاتیچ نەکریان کە هنەو پیرشالیاری بۆ.

ئینە شیعرەکێنە      ھورمزگان ڕمان ئاتران کژان....وێشان شاردەوە گەورە گەورەکان

                         زۆرکاری ئارەب کردنە خاپور .....گنا ئی پاڵە ھەتا شارەزوور

                         شەنو کەنیکا وەدیل بشینا  ...... مەرد ئازا تلی وە ڕووی ھوینا

                        ڕەوشتی زەردەشت مانۆوە بێ کەس.......بزیکا نیکا ھورمزد وەھیچ کەس

ماناکێش:

پەرستگا کێ وێڕان و ئایرەکێ کوشێوە *********  گەورەکێ  وێشا شارتۆ *** زۆرکارو عەرەبی وێران کەردێ جە شارەزورۆ ھەتا پاڵننان "پاڵنگان " *** ژەنو کناچەکێشا بە دیل بەردێ ،،پیا ئازاو جەنگەرانەکێما  ونیشا مجیا  وناڵینێ بیێ ** ئاینو زەردەشتی بە بێ کەسی مەنۆ... ئاھورا مەزدا بەزێش ناما ھیچ کەسیەرە***

هەرپاسە شیعرەو " وەرێ وارۆ وەروە وەرێنە***وەرێسە پڕچیۆ چوار سەرێنە**کەرگەی سیاوە هێلە چەرمێنە**گۆزڵی مەڕیۆ دووە بەرێنە*** بە هنەو پیرشالیاری حساب کریۆ،کە کتێبو ماریفەت و پیرشالیارینە هەنە.

پیرشالیارو  پزیشکی :

پیرشالیار دەسێ بالاش بیەن جە پزیشکی و دەرمان کەردەینە ،چنی هەرمانەکا تەریش  پزیشکی و دەرمان گیایش کەردەن خەڵکو هەورامانی سودمەند بیەن چنەش، خۆڵکو هەورامانی گێلناوە پادشێوە دورە وەڵات ،ئەجۆم هیندستان بیەن،کناچەکێش نەوەشە گنۆ دکتۆر مەمەنۆ نەلۆ سەرش چارەسەرش نمێ،ئادیچ نامێ و شۆرەتو پیرشالیاری مژنەوۆ،ناچار بۆ بەویش کناچە نەوەشەکێشەو  مێ پەی هەورامانی خزمەتو پیرشالیاری،وەختێ پادشا یاوۆ لاو پیری حاڵو مەسەلەش پەی بەیان کەرۆ،و پەنەش ماچۆ ئەگەر ئی کناچێمە وەشەکەریوە  مارەش کەرو جەوێت ، دماو ماوێ کەمی پیرشالیار چارەسەرو نەوەشیەکەو کناچێ پاشای کەرۆ ،،ئیتر دماتەر زەماوندە ش چنی کەرۆ و مارۆش،گویا ڕۆ زەماوندەکێش هامکات بیەن بە ڕۆ پەیدابیەیەش، تائیسەیچ یادوەریش کەرمێوە،

ئی ڕوایەتە پەنەما ماچۆ کە پیرشالیار گەورەترین پزیشکو ئازەمانیە بیەن، هەرپاسە  زەماوند کەردەیش ماناو تازە بیەیەو  ژیوایش  بەخشان.

جەژنەو کۆمسای komsay:

جەژنەو کۆمسای یۆە تەرەنە جە جەژنە پیرۆزەکاو پیرشالیاری ،کە تا ئیسەیچ  جە هەورامانەنە  ساڵانە یادش کریۆە. چلو پەنج  ڕوێ دماو نەورۆزی  سازە کریؤ، یانی کەرۆ پانزەو پاژەرەژی  "گوڵان "  کۆمسا ..کۆم یانی کۆبیەی بە دەسەجەمعی ..سای یانی ساوای پۆرەو کەندەیۆ ، ئی جەژنێ یان ڕاو رەسمە  بە ماناو جەم بیەیو گلیرۆ بیەو  خۆڵکی  دەورو تەوەنێ چەرمێنە کە ئینا  نزیکو گؤرە پیرشالیاری  "چلەخانە"ینە، بە چیوی تیژ یام  چەکوش  تەوەنەکێ ماڕ ا و ئینجا لکاناشۆ پۆرە ، بەنیازو حاسڵ کەردەی ئاچیوی کە وزاش دڵشاوە،

بەپاو ویرو خۆڵکو هەورامانی ئی تەوەنێ پیرۆزەنە، چونکاتەی  ئینا نزیکو یانەو پیرشالیاریوە و چلەخانەینە،سەرسامیچ  ئانەەن کە ئی تەوەنێ بەدریژایی ساڵێ فرە ڕەقەنە ،کەس نمەتاوۆ  ماڕۆش ،تەنیا جە یادو کۆمساینە خەلک متاوۆ ماڕۆش، بە جۊرێ  کە تەوەنەکێ گرسالێ وردەبۆ و کەمەبۆوە ،وەلێم  پەی ساڵەی  دماینێ  پێسە ویش سەر مێوە ،یانی زیندێ بۆوەو زیادەکەرۆ....ئەگەر هەرکەسێ بە ئەنقەس گەرەکش بۆ ئی تەوەنێ ماڕۆ غەیر ڕۆ کۆمسای ،ماچا توشو بەڵای یام زەرەری مێ، بەعزێ جارۍ ماچا دەسو خەلکیش ڕەق کەردەنو دەسش جەهەرمانەکەوتەن.

پەی لەیەکدایەو  ئی تەوەنێ کە ژیۋوە پەنەما ماچۆ کەخۆڵکو هەورامانی بەدریژایی ویەرینی  باوەڕشا بە ژیوایەو  بیەن دماو مەردەی  جە سروشتەنە، لایەوە تەرۆ ئی جەژنێ وەهارەنە بەسیۆ  ،کە وەهاریچ ماناو ژیوایۆ سروشتین کە ئینسانیچ بەشێن جەسروشتی،هەرپاسە کە جەژنەو کۆمسای 45 ڕوێ دماو نەورۆزی کریۆ کە هامکاتا چنی جەژنەو نەورۆزو یەزیدیەکا ،کە یۆن جە ئاینە  ویەرینو قەدیمیەکا  کوردسانی،ئینەیچ پنەما ماچۆ کە رەگو ڕیشێ هاوبەش بیەن  بەینو زەردەشتیو یەزیدیەکانە.

نیشانێ تەرو سروشتگەری جەهەورامانەنە:

 جە ویەردەنە ڕەنگەو ( دەلاقەو پەنجەرەو بەرە )و گرد یانەکا هەورامانی (کەوە و سەوز) بیەن ،ڕەنگە ئیسە کەمێ ڕەنگێ تەریش تێکەڵێ بیێبا،وەر ئانەی ڕەنگەی کەوێ نیشانێ ئاوێ و ئاسمانی بیێنە و ڕەنگەی سەوزە نیشانێ وەهاریو ژیوایۆ سروشتی بیێنە.

ئەفسانە و وەروەو حەسارو هەورامانی :

گێلناوە جە سەردەموو زووینە  دەورو هەورامانیرە  حەسارێشا وەش کەردەن ئتر وەروە نەوارێنە دلێ ئی حەساریە، وەرو ئانەی خۆلکو هەورامانی هەواڵو سەرداو سڵوەو زمسانیشا نەزانان، یانی دەورو دەگێرەو بەرو حەسارەکەی وەرو وارێنە ،وەلێم  دلێ دەگێ نەوارێنە،یانی ئەلقێوە جەپاکی دەورو هەورامانیش دان ،خەڵكیچ بەراسی و پاکی ژیوان،

رۆزگار مێو ملۆ ، ساڵە ویەرۆ،حاکمێ پەیدا بۆ جەهەورامانەنە، فەرمان بەرکەرۆ کە: جیای باجو ماڵیاتی مشۆ هەرکەسێ یەک هێڵەم پەی بارۆ ، گرکەس هێلێ مارۆ، وەرو دەمو حاکمینە هێلەکا منیارە ،دمای ماچۆ دەی هێڵەکا تێکەڵ کەردی، کە تێکەڵشا کەرا ،دماتەر حاکم ماچۆ دەی گرکەس هێڵەو ویش بەرۆوە!!!!! خۆڵک نەما هێلە بەردەیەو  و ئتر کەس نمەتاوۆ هێڵەو وێش بشناسۆوە و بەرۆشۆ ،هەرکەس هێلەو یۆ تەری بەرۆوە پەی یانەی!!!!

پەی رۆی دماینی ،سەوای وینا وەروێ فرێ وارێنە دلێ حەسارو هەورامانی "ئتر پەی جارێ تەری وەروە وراوە دلێ هەورامانی و سەرداو سڵوەو زیقەت دەسش پەنە کەردەو ، ماچا چاڕوۆن تائیسە وەروەی فرێ وارۆ هەورامانەنە،

ئی ئەفسانە نیشانێ پاکی و راسی هەورامیەکا نیشانە مدۆ کە هەمیشە ویشا دورگرتەن جەگونا‌حی..گردما ژنەینما کە ئەوسا هیڵە دزیەی چن گوناح بیەن ،یام  ئەگەر گەرگەو هامسیوە بێ یانەما هێلێ کەرۆ یەکسەر بەرمێشاوە پەی ساحیبیشا ماچمێ گوناحا،دیارا ئا حاکمە گەرەکش بیەن پی جۆرە خۆلکو هەورامانی توشو گوناحی کەرۆ جەڕاو تیکەڵ کەردەو هێلەکاشاوە،ئیتر ڕچەش ماڕان پەی کەردەیەو بەرەو گوناح کەردەی دلۍ هەورامانیەنە ،ئامای ناڕەحەتی و سەردای .

گردما زانمێ وەختێ ئادەمو حەوا دلێ بەهشتینە گوناحشا کەرد ئیتر ڕوانەو سەرزەمینی کریێ و ڕەنج و مەینەتو ناڕەحەتی ژیانی دەسش پەنەکەرد،،هەرپاسە دماو واردەی هێلەکا هەورامانیچەنە ڕەنج ومەینەتو ناڕەحەتی دەسش پنە کەردەن.

پیرۆزی ومبارەکی چوارشەممەی:

جەژنەو پیرشالیاری ڕۆ چوارشەممەی دەس پەنەکەرۆ،هەرپاسە ڕۆ چوارشەممە سوری هەن کوردسانەنە،و جەژنەو چوارشەممە سوری دلێ یەزیدیەکانە کە دلێ راسەو مانگە چواری دەس پەنەکەرۆ،،کەئینە بناغێ مێژویش هەن دلێ کوردیەنە بەگشتی ،،هەرپاسە ژمارە چواریچ پیرۆزبیەن لاشاوە..

نامێ هەرەقەتینەو پیرشالیاری:

پیرشالیار کوڕو "بابا خوادادات"ی بیەن،وە وەڵوینی کریۆ کە پیرشالیار نامێش "خوادادات" بیەبۆ،پیسە دیاریێ خوای دابۆ بە تاتەیش...بابا جیا چانەی کە نامێ کەسایەتی ئاینی بیێنە، وەلێم بەماناو تاتەی ،یان تاتەو تاتەی مێ ،پێسە نامەکا ئەبو بەکر ئەبو عەلی جە زوانو عەرەبینە..یانی بابا=ئەبو....بازێ کەسێ هەنێ کە واچەو شالیاری ماچا جە شەهریاری وە ئامان، ئینەیچ فرە دورەن جە ئەقڵو ژیریوە،چونکاتەی  شالیار پیێوە فەقیرو چلەکێش بییەن، وەلێم  شەهریار یانی پادشا وکەسێ دۆڵەمەند .

کریۆ واچمێ واچەو شاڵیار ی جە هەردوی  واچا  -شاڵ +یار ی وەئامان.....واچەو شاڵی کە ماناو بێبین مدۆ ،،جەدێر زەمانۆ دلێ ئاینو بودیەکانە بیەن، هەر ڕەنگێ پلەو پاێوەش نیشانەدان، دماتەر دلێ کۆنفۆو کاراتەکانە ڕەنگش دانەو..هەرپاسە دلێ ئاینو زەردەشتینە  شاڵو لک  بەستەی باوبیەن کە بیبینشا بەستەن بە یەرێ لکێ ماناو "ویری خاس "گوفتاری خاس"کردەوەی خاس"بیەن،تائیسەیچ ئی شێوە بیبن بەستەی دلێمانە هەن. پاسە بۆ شاڵ یانی بیبین .

"یار" بەماناو یاوەری ،یام  هێزو توانا ،واچەو یاری جەزەمانو  پەیدابیەی ئاینو یارسانەکاوە هەن دلێمانە ، پی شێوە متاومێ واچمێ پیشالیار پیرێ بیەن ئیزنەو و تواناو بەستەی شالیش بیێنە ، پلە وپایەو ئوستادی ئاینیش بەدەس ئاوردەن،  یانی  شالیار پلەو پاێێ دینێ بیەن هەرکەسی بەدەسش ئاردەبۆ ئی لەقەبشە دریان پنە، وەروئانەی چننەھا  شالیارێ بێنێ جەهەورامانەنە،کە وەڵتەر باسما کەردێنێ،وە ئی پیرشالیارە کە کوڕو بابا خواداداتی بیەن گەورەترین و دماین تەرین پیرشالیار بیەن.

مەردەی پیرشالیاری:

بەپاو گێڵنایۆ خۆڵکو هەورامانی پیرشالیار حەوت کوڕێش بیێنێ،کە گردشا بەهەرزەکاریو جاھێڵی  مەردێنێ ،پیجۆرە وەچەو پیرشالیاری بڕیانۆ و کۆتاش ئامان،مەردەی ڕۆلەکا پیرشالیاری بەماناو نەمەنەی دین و نەسل و زەردەشتەیکا مێ .

وە نامێ " بابا و پیری "نەمەنە دلێمانە،دینی تازە وئیسلامی یاگیش گرتەنۆ،سەربارو ئانەی یادو پیرشالیاری هەرمەنەن جە لاو هەورامیەکا وە هەرچەن بە قاڵبێ ئیسلامیانە یادەکەیش بەرا ڕاوە جە زەردەشتی دورشا وستەنۆ، وەلێم هیشتای زیندەنو  سەرەمڕە یادش کەراوە سالانە.

هەرپاسە پیرشالیار وەڵۍ  وەفاتیشەنە پێشبینی ئامای ئیسلامیش کەردەن پەی هەورامانی وتائیسەیچ شیعرەکێش ئینا سەرو زوانو خۆ لکیوە کە ماچۆ..وەرێ وارۆنە وەروە وەرێنە****وەرێسەپڕچیۆ چوار سەرێنە**..

ئی شیعرێ ئیسپاتش کەرۆ کە پیرشالیار هەورامی بیەن و قینیش ئامێنە کە دینو زەردەشتی دلێنە ملۆ بەدەسو عەرەبەکا و ئاینو ئیسلامی یاگیش گێرۆوە..

مەولانا گوشایش و دوبەرەکی دلێ هەورامیەکا:

هەورامیەکێ گێڵناوە کە مەڵڵایوە بەنامێ مەولانا گوشایشی پەیدابۆ جەساڵەکا(600-700) زاینینە، کوڕ و پیرمحەمدی هەورامی بیەن،گەرەکش بۆ ئاینو ئیسلامی بارۆ دلێ هەورامیەکا ،پی جۆرە دەروازەکا واز کەرۆ پەی لەشکرو ئیسلامی(گوشایش یانی کەردەیۆ دەروازەکا)،چێ وەختەنە ناکۆکی دوبەرەکی دلێ هەورامیەکانە  پەیدا بۊ ،چونکاتەی  فرێشا مەبا بەئیسلامێ و هەر سەرو دینو باوباوانیشاوە مەناوە.وە قینیشاگنۆ جەمەلا گوشایشی ،بەجۆرێ نازنام و "مەولانا گوشایشي کۆر"یش پۆوە منیا.چونکاتەی  بە ویروباوەڕو هەورامیەکا ئی مەلا کۆربیەن پەوچی گەرکش بیەن خەڵکی ڕووە سەرگەردانی کۆری بەرۆ .

قورونێ یان ماریفەتو پیری:

ماریفەتو پیرشالیاری کتێبێ کۆنو پیرشالیارین کە بەزوانی هەورامی کۆن نوسیان  ، کتێبێ پیرۆز  بیەن لاو هەورامی و زەردەشتیەکاوە ،کۆمەلێ جەپیا پیرەکا هەورامانی نیشارە و باسو ویەردەو بەسەرهات و زەمانو زوی کەرا مەیا سەرو باسو قورئانی و کتێبو ماریفەتی، یۆ جەپیرکا ماچۆ ئەری ماریفەت قەدیما یان قورونێ ، یۆتەر جوابش مدۆوە ماچۆ ماریفەت قەدیما و خاستەریچا ، قورۆنێ هیزی گوشایشەکۆری ئاردەن هەورامان .

"پیر" پێسە سیستەمی جەهەورامانەنە:

زاناما کە پیر زاناو  گەورەپیاو ئاینی بیەن جەهەورامانەنە  و نامیچشا تائیسە مەنێنە دلێمانە و یادشا کەرمێ، پێسە پیرشالیاری ،وەئاماژەیچ کەرۆ کە نەبینێ بەئیسلامێ چونکاتەی نامێ پیای گەورەی ئاینی جە ئیسلامەنە "شێخ و مەلاو ...سەید...هتد بیەن  .