توێژینەوەی: فەرهاد پەهلەوان

پێشەکی

مەبەست لە کۆکردنەوەو نووسینی ئەم باسە ئەوەیە کە، نوەی نوێی نەتەوەکەمان زانیارییەکی پوخت‌و دروستیان هەبێت دەربارەی گرندترین‌و دێرینترین کەلەپوری نەتەوایەتیمان.

سەربەرزى‌و پێشكەوتنى هەر نەتەوەيەك، دەگەرِێتەوە بۆ باوەرِ بە خۆكردنى تاكتاكى ئەندامانى ئەو نەتەوەيە. كاتێك ئەو باوەرِە زێتر دەبێت كە خەڵکى ئاگادارى رابوردووى پرِ لە شانازى، ئازايەتى، زانستى،‌ هونەر‌و مێژووى دێرينى خۆيان بن.

ئەم ئاگادارى‌و زانينە، پاڵ بەو کەسانەوە دەنێت كە هەستى نەتەوايەتيان پتر بێت‌و هەوڵ‌و كۆشش بدەن بۆ پێشخستنى نەتەوەكەيان بۆئەوەى بۆ هەموو جيهانی بيسەلمێنن كە ئەمانە رۆڵەى شايستە‌و لێهاتووى باوك‌و باپيرانيانن، هەروەها هانيان بدات بۆئەوەى سوود لە ئەزموونى شارستانیيەتى رابردووى پێشينانيان وەربگرن‌و پەند لەو نشيۆيانە‌ وەربگرن كە رۆژگار‌و خودى خۆيان بونەتە هۆى. ئەو ئەزموونانە خۆيان لەخۆياندا دەبنە رۆشنكەرەوەى رێگەى تاريك‌و شەوە زەنگى نەتەوەكەمان بۆ گەيشتنە كاروانى شارستانيەتى نوێ كە چەندين سەدەيە بەهۆى نەزانين‌و دەست درێژى بێگانە‌و ژێردەستيدا لێیوە دوورخراوين. بێگومان ئەو زانست‌و فەلسەفە دێرينەى باپيرانمان، باشترين‌و بەهێزترين ژێرخان‌و كۆڵەكەن بۆ چارەنوسى ديوەخانى کۆمەڵگاى نەتەوەكەمان. چەندە ئەو بناغەيە بەهێزتر‌و پتەوتر بكەين، پاشەرۆژمان رۆشەنتر‌و گەشتر دەبێت.

خوالێخۆشبوو (ئيحسان نورى پاشا) لە پێشەکی كتێبە بەنرخەكەيدا (تاريخ ريشە نژادى كرد) ل -2 دەبێژى:

(بێ ئاگايى لە رابردوو، دەبێتە هۆى بايەخ نەدان بە داهاتوو. دەبێژن شانازى بە بەردى سەرگۆرِەكان ناكرێت. وەلى، لەنێوان سەرهەڵدان‌و بەهێزكردنى هەستى پاراستنى ئازادى لەنێو ميللەتاندا، لەتەك زانينى هەڵسوكەوت‌و كردارى پرِ لەشانازى باوباپيرانمان پەيوەندييەكى بەهێز هەيە.

دەبێ لێرەدا ئەوە بگوترێت كە ئەو شانازيانە چرا‌و رێنماى رێگەى مەزنايەتى ميللەتانە).

دەربارەى زەردەشت‌و پەيام‌و ئاينەكەى، كتێب‌و نووسينى جۆرا‌وجۆر بە گەلێ لە زمانە زيندووەكانى جيهان نوسراونەتەوە. هەريەكە لەو نووسەرانە پاڵیان داوەتە بەر بڕێ بەڵگە بۆئەوەى رِاستى قسە‌و بۆچونى خۆيان بسەلمێنن. مەخابن، زۆر لەو نووسەرانە، دەمارگيرێتى كارێكى ‌واي كردۆتە سەر نووسينەكانيان‌ كەوتونەتە نێو گێژاوێكى‌وا كە بەهيچ كلۆجێك نەيانتوانيوە خۆيانى لێ قوتار بكەن،  بەتایبەتی نووسەرە موسلمانەكان كە كەوتونەتە نێو باسێكى نازانستانە دەربارەى زەردەشت‌و باوەرِو ئاينەكەى،

لەلايەكەوە تاوانبارى دەكەن بە ئاگرپەرست‌و لەلايەكى ديكەوە دەبێژن كە زەردەشت باوەرى بە بوونى پتر لەیەک خودا بووە. هەروەها لەبارەى ڕەچەڵەک‌و نەژادى ئەم پەيامبەرە مەزنە دووبارە كەوتونەتە هەڵەوە، بۆ‌ وێنە (ابو جعفر محمد جرير طبرى 224-310 هيجرى) بەهۆی دەمارگيرى ئاينيەوە دەيەوێت بە زۆرەملە بيسەلمێنێ كە زەردەشت عەرەب بووە‌و لە بيت المقدس هاتۆتە ئيراق‌و لەوێشەوە بەرەو (بەلێخ) رۆيشتووە...

برێكى ديكەيان نووسينى پياوە ئاينيەكانى پاش زەردەشتيان لەتەک ئەفسانەكانى سامييەكاندا ئاوێتە كردووە‌و تەنانەت زەردەشتيان لەتەک هەندێ لە پەيامبەرەكانى بەنى ئيسرائيل بەيەك زانيوە‌و لە بير‌و خەياڵی كرچوكاڵی خۆياندا داستانيان بۆ دارِشتووە.

لێرە دا ئەوەندەى لە توانا‌و ‌ووزەمدا بێت‌و ئاگادارى بم‌و خوێندبێتمەوە بڕێ بەڵگە‌و زانيارى بۆ خوێندەوارانى هێژا دەهێنمەوە دەربارەى یەکتاپەرستی ئەم ئاينە پيرۆزە‌و هەروەها دەربارەى نەژاد‌و نەتەوە‌و شوێنى لەدایکبوونى ئەم پەيامبەرە نەمرە كە ئەم هەسارەيە كە نێوى زەوييە. بەدەگمەن گەورە پياوى وەك ئەوى ديوە.

لە قورئانى پيرۆزدا (سورە فرقان..ئايەتى -40) خوا دەفەرموێت. (وعادا و ثمود و اصحاب الرس¹ و قرونا بين ذلك كثيرا) هۆى هاتنە خوارەوەى ئەم ئايەتە لەلايەن خواوە بۆ پەيامبەرى ئيسلام محمد (د.خ) ئەوە بوو كە عەرەبەكان دەيانويست دژى پەيامبەر‌و ئاينەكەى بوەستن، بۆيە خواى گەورە دڵخۆشى دەداتەوە‌و دەرفەموێت، ئەى پەيامبەر هيچ غەمگين مەبە‌و نيگەران مەبە چونكو لە پێش تۆشدا ميللەتى نوح‌و خەڵکى پمود‌و رەس پەيامبەرەكانيان بە درۆزن ناودەبرد، بەڵام هەموويان بەسزاى كردارى خۆيان گەيشتن.

هەروەها لە (سورە ق – ئايەتى 12) دەفەرموێت:

(كذبت قبلهم قوم نوح و اصحاب الرس و ثمود) ئەم وشەى (رس)ە كە لە قورئانى پيرۆزدا نێوى لێبراوە بەگوێرەی بۆچونى بڕێ لە راڤەوانانى ئايەتەكانى قورئان هەمان رووبارى ئاراسە‌و (اصحاب الرس) بە ماناى خەڵکى ناوچەى ئاراسە‌و ئەو شوێنەيە كە پەيامبەرى نەمر، زەردەشتى تێدا لەدايكبووە.

لە كتێبى (مجمع البحرين) (معانى الاخبار) دەربارەى وشەى (رس) دەبێژى: [خەڵکى (رس) نەتەوەيەك بوون كە لە دەوروپشتى روبارێك بە هەمان ناوەوە دەژیان‌و ئەم روبارە كەوتۆتە ڕۆژهەڵات زەمين] لە كتێبى (جغرافياى تاريخى: شهر بزرگ هگمتانوێنشان) نووسينى جواد صدقى – ل 3 دەبێژى:

لە چوار كليۆمەترى رۆژئاواى شارى رچائيە (ورمێ) گوندێكى دێرين هەيە بە نێوى ئارواج – ئارياويج.. هەمان ناوچەيە كە لە ئاوێستادا باسي لێكراوە، سنورى ئەم گوندە بەم شێوەيەيە لە باشوورەوە روبارى ئارواج، لە باكوورەوە بنارى كێوى جودلر، لە رۆژئاواوە بەزەويەكانى دێى خنيە (خنرس) و لە ڕۆژهەڵاتەوە زەويەكانى گوندى سەنگەرى (فرامرزخان)ە دەربارەى گوندى خنيە (خنرس) دەبێژى:

[هەر لەسەرەتاى پاشايەتى هۆشەنگ شاى پێشدادى يەوە تا كۆتايى پاشايەتى فەرەيدون شا، سەرزەمينى ئێران بە نێوى حەوت دەڤەر (كيشوەر) ناودەبرا‌و بەنێوبانگترينى ئەو حەوت دەڤەرە خنرس (خنيە)ى ناوبووە، بەگوێرەی نوسينەكانى پەهلەوى ئاينى زەردەشت لەو ناوچەيەدا پەيدا بووە‌و لە ئايەتى 40 سورەى فرقان‌و ئايەتى 12ى سورە ق لە قورئانى پيرۆزدا بە نێوى اصحاب الرس (خنرس) نێوى لێنراوە..]

 خوالێخۆشبوو پورداود لە كتێبێ يەشتەكاندا بەرگى یەکەم پەراوێزى لاپەرەى 433 دەبێژى: [لە ئاوێستادا دەربارەى‌ووڵاتى خونيرەس (خنرس) زێتر لە‌ووڵات‌و دەڤەرەكانى ديكە ناوى لێبراوە چونكە ئەم‌وولاتە پيرۆزترين بەشى سەر زەوى ئاريایيەكانە²‌  و شەش نەژاد تيايدا ژياون، ئەم‌ووڵاتە (دەڤەرە) بە تەنيا بەرانبەر شەش دەڤەرەكەى ديكەيە، لەوانەيە ماناى خونيرەس (خنرس) خاوەنى گەردونەى خاس بێت.

 ئەو رۆژگارەى كە تيشتەر³ لافاوى بەرپاكرد، نيوەى زەوى كەوتە ژێر ئاو لە زەويدا حەوت دەڤەر هاتە ئارا، ئەو دەڤەرەى لە ناوەراستدايە پێى دبێژرێ خونيرس (خنرس) و خۆى بە تەنيايى بە ئەندازەى شەش دەڤەرەكەى ديكەيە.

بەشيك لە زەرياى فراخكرت دەوروبەرى (خونيرس)ى گرتووە خونيرس لە هەموو دەڤەرەكان جوانتر‌و خاسترە ئەهريمەن لەم دەڤەرەدا زەرەر‌و زيانێكى يەكجار زۆرى گەياندووە، چونكە ديتى كە لەم ناوچەيەدا (كەيانيەكان) و پياوە دڵر‌و ئازاكان دەركەوتوون، ئاينى پاكى خواپەرستى لێرەوە دەركەوت‌و بەرەو دەڤەرەكانى ديكە تەشەنەى كرد‌و لە ئاكامدا رزگاركەرى جيهان (سوشيانس) هەر لەم ناوچەيەدا دەردەكەوێ‌و خراپە (ئەهريمەن) لە ناودەبێ..]

شايانى باسە كەيخەسرەو كورى سياوەش كورِى كەيكاووس كورِى كەيقوباد، كە (شا) يا (شاليارى) دەڤەرى خونرەس بووە، بەگوێرەی نووسينەكانى پەهلەوى لە پاكى‌و پيرۆزيدا وەك پەيامبەر‌وابووە.

گرنگترين كارەكانى بريتى بووە لە:

1.                                     خاپور‌و ‌وێرانكردنى هەموو بتخانەكانى دەوروبەرى گۆڵی چئچست (ورمێ)

2.                                       كوشتنى ئەفراسياوى تۆرانى

دەربارەى ئارياويج يا (ايران‌ويج) موبد فيروز ئازەر گوشەسب لەكتێبى (بخشى از فرهنگ اوستا تطبیق ان با فارسى‌و كردى) لاپەرەى 5 دا وشەى (ائيرينە وەئجە Airyane Vaeja)ى بەم شێوەيە لێكداوەتەوە:

(ايران‌ويج –‌ وولات‌و نيشتەجێى ئاريايەكانە، لە ئاوێستادا فرە بەرێزەوە باسيلێكراوە‌و درودو سڵاوى بۆ نێردراوە، ئيران‌ويج، نێوى ناوچەيەكە ئارياييە ئيرانيەكان پاش ئەوەى لە برا هينديەكانيان جيابونەوە، تيايدا نيشتەجێ بوون‌و ئەم ناوچەيەيان كردە نيشتەجێى‌ووڵاتى خۆيان، هەندێ لە ڕۆژهەڵاتناسان لەوباوەرەدان كە ناوچەى ئازەربايجان هەمان ناوچەى ئيران‌ويج بووە‌و زەردەشتى پەيامبەرى ئيرانى دێرين لە نزيك [ گۆلى دەرەجە] كە هەر ئەم (گۆلى‌ورمێ يە) يە لەدايك بووە).

هەروەها خوا لە سورەى حەج – ئايەتى 17ى قورئانى پيرۆزدا دەفەرموێت:

[أن الذين امنوا و الذين هادوا و الصابئين و النصارى و المجوس و الذين اشركواأن الله يفصل بينهم يوم القيمة . أن الله علي كل شيىْ شهيد]..

ئەگەر خاس برِوانينە ئەم ئايەتە.. دەبينين سێ کۆمەڵ لە يەكترى جياكراونەتەوە، كۆمەڵی یەکەم، بريتيە لەوانەى باوەريان بە ئيسلام هێناوە‌واتە موسلێمانەكان، كۆمەڵی دووهەم بريتين لە يەهودى (جولەكە) و صابئى‌و فەلە‌و مەجوس (زەردەشتيەكان)، كۆمەڵی سێهەميش بريتين لە‌وانەى مشركن، ئەگەر خاس سەرنج بدەينە ئەو سێ كۆمەڵەى كە لە ئايەتى ناوبراودا لە يەكتر جياكراونەتەوە، دەبينين هەريەكەيان بەوشەى (الذين) كە بريتيە لە (اسم الموصول) لەيەكتر جياكراونەتەوە، ئەو چوار دەستەيەى كە لە كۆمەڵی دووهەمدان بەپيتى (و) بەيەكترلكاون (واتە بە حرف الوصل).

كەوايە ئەوەى لەو ئايەتەدا ئاشكرايە ئەوەيە كە لە قورئاندا، موسلمانەكان لەلايەكەوە‌و يەهود‌و فەلە‌و صابئى‌و زەردەشتى لەلايەكى ديكە‌و (مشرك)ە كانيش بە جيا لەلايەكى ديكەوە دانراون ئەم سێ كۆمەڵە بەوشەى (الذین) لە يەكتر جياكراونەتەوە‌واتە مجوس (زەردەشتيەكان) لە ئاستى ئاينە خاوەن كتێبەكان دانراون.

لە ئاينى ئيسلامدا پاش قورئانى پيرۆز كە‌وتەی خوايە:‌وتەكانى پەيامبەر موحەمەد (د.خ) و پياوە گەورە ئاينيەكان جێى متمانە‌و باوەرن بۆيە لێرەدا بۆ بەڵگە بڕێ لەو گوتارانە دەخەينە بەرچاو:..

لە كتێبى (فجر الاسلام) نوسينى احمد امين لاپەرەى 101 نووسەر دەبێژێ:

[‌وقد عاملهم المسلمون في الفتح معاملە اهل الكتاب، وعدوا كتابهم كانه كتاب منزل، وجرى (عمر) على ژلك لما روى له الحديپ سنوێ بهم سنە اهل الكتاب –‌واتە رەفتارەتان لەتەکياندا هەروەك رەفتارتان لەتەک خاوەن كتێبەكان بێت (واتە خاوەن كتێبە ئاسمانيەكان)

هەروەها لە كتێبى (بحار الانوار – ج 5 – ل –(379) هاتووە:..

قال علي علي المنبر:

[سلونى قبل ان تفقدونى . فقام الية الاشعث بن قيس فقال يا امير المؤمنين كيف تؤخذ  من المجوس الجزية و لم ينزل عليهم  كتاب  ولم يبعث اليهم نبي ؟ فقال : بلى يا اشعث قد انزل الله عليهم  كتابا و بعث اليهم نبيا.) واتە..

عەلى لەسەر مينبەر گووتى:..

[ تا زيندوم هەر پرسيارێكتان هەيە لێم بپرسن، ئەشعەس كورِى قەيس  هەڵسايە سەر پێ‌و گووتى: ئەى ميرى موسلێمانان، چلۆن جزيە لە مەجوسەكان وەردەگرێت لەكاتێكدا نە كتێبێكيان لە ئاسمانەوە بۆ هاتووە‌و نە پەيامبەرێكيان بۆ نێردراوە؟

وەڵامى دايەوە‌و فەرمووى: بۆچى نا، ئەى ئەشعەس، خوا كتێبى ئاسمانى بۆ ناردون‌و پەيامبەريشى بوێ‌و رِەوانە كرد بون..]

لە هەمان كتێبدا (بحار الانوێر) دەبێژى:

[سئل  ابو عبدا لله (ع) عن المجوس أكان لهم نبي ؟  فقال نعم ، أما بلغك كتاب  رسول الله الى اهل  مكة ان اسلموا  و الا نابذتكم  بحرب فكتبوا  الى النبي (ص) ان خذ منا الجزية و دعنا على  عبادة  الاوثان ، فكتب اليهم النبي (ص) اني لست اخذ  الجزية الا من اهل  الكتاب . فكتبوا اليه يريدون بذلك تكذيبه زعمت انك لا تأخذ الجزية الا من اهل الكتاب ثم اخذت الجزية من مجوس هجر  ، فكتب اليهم النبي (ص) ان المجوس كان لهم نبي فقتلوه و كتاب احرقوه اتاهم نبيهم بكتاب في اثنى عشر الف جلد ثور... ]

‌واتە : دەربارەى (مجوس) پرسياريان لە ابو عبدالله (ع) كرد كە ئايا پەيامبەريان هەبووە؟

 گووتى: ئەرێ، ئايا دەربارەى نامەى پەيامبەرى خوا بۆ خەڵکى مەكە هيچت پێرانەگەيەنراوە كە بۆى نوسيبوون كە خۆتان بە دەستەوە بدەن‌و باوەر بە ئيسلام بێنن، دەنا دەبێ شەرمان لەتەكا بكەن، وەڵاميان بۆ نووسى كە‌وازمان لێبێنە‌و جزيەمان لێوەربگرە‌و با هەر لەسەر ئاينى بت پەرستى خۆمان بين. پەيامبەر (د.خ) بوێى نوسين كە ئەز تەنيا لە پەيرەوانى كتێبە ئاسمانييەكان جزيە وەردەگرم، ئەوانيش وەڵاميان بۆ نوسييەوە‌و دەيانويست بەدرۆى بخەنەوە:

دەبێژێت گوێيا جزيە لە كەس وەرناگريت مەگەر ئەوانەى كە كتێبى ئاسمانيان هەبێت، بەڵام دەبينين كە جزيەت لە مەجوسەكانى هەجر (هەجر يەكێكە لە شارەكانى يەمەن‌و لەسەردەمى ساسانييەكاندا زۆريان بووبونە زەردەشتى) وەرگرتووە، دووبارە پەيامبەر (د.خ) نامەى بۆ نوسينەوە‌و تيايدا دەبيژى: مەجوسەكان پەيامبەريان هەبوو‌ كوشتيان‌و كتێبى ئاسمانيان هەبوو‌و سووتانديان پەيامبەرەكەيان كتێبى ئاسمانى بۆ هاوردون‌و لەسەر پێستى دوانزە هەزار (گا) نوسرابوو....

سەبارەت بە نەژاد‌و نەتەوەى زەردەشت زوربەى زۆرى مێژوو نوسەكان‌و شارەزايانى ئاوێستا لەو باوەرەدان كە زەردەشت لەنەژادى ئارييە‌و لە ناوچەى ‌ورمێ لەدايكبووە.

ئەگەر بە‌ووردى سەرنج بدەينە مێژوو‌و جوگرافياى نەتەوە كورد لە دێر زەمانەوە، واتە لەسەردەمى پێش مادەكانيشەوە ⁴ (گوتى، كوسى، خالدى، نايرى، سوبارى..) بۆمان دەردەكەويت كە‌ورمێ‌و دەوروپشتى هەمووى زێد‌و زەوى باوك‌و باپيرانى نەتەوەى كورد بووە.

داريوش شاى هەخامەنشى يەكان لەسەر بەردە نوسراوەكانى بێستواندا دەربارەى شارى (رەى) نزيك‌ورمێ كە بە شوێنى لەدايك بوونى زەردەشت دادەنرێت دەبێژى:

 (رەگا يەكێكە لە شارەكانى ماد)، رەگا بە ماناى رەى گەورەيە.

مشير الدولە حسن پيرنيا لە كتێبى (تاريخ ايران) – لاپەرەى 58 دەبێژي:

[زەردەشت خەڵکى ناوچەى مادەكان بووە، بەڵام لەبەر ئەوەى نەيتوانى لەو دەڤەرەدا ئاينى یەکتاپەرستی بڵاوبكاتەوە، ناچاربوو بەرەو ڕۆژهەڵات كۆچ بكات]

دكتۆر منوچهر – منوچهر پور لە كتێبى (بدانيم‌و سربلند باشيم) كە بريتيە لە كورتەيەك دەربارەى ئاينى زەردەشتى لە ل- 25دا دەبێژى:

[زەردەشتيەكان باوەريان بەوەيە كە زەردەشت لە رۆژئاواى ئيران (ئازەربايجانى رۆژئاواى ئێستا) لەدايكبووە‌و لەوێراوە بەرەو ڕۆژهەڵاتى ئيران (بەلخ) كە پايتەختى گوشتاسەب شا بووە كۆچى كردووە بەڵام بڕێ لە زانايان دەبێژن كە زەردەشت لە دەڤەرى خۆراسان ڕۆژهەڵاتى ئيران) لەدايكبووە]

رۆژهەلاتناسى بەناوبانگى فەرەنسى دارمستتەر دەبێژى / كە ئاڤيستا كتێبى پيرۆزى زەردەشت بە زمانى مادەكان نوسراوەتەوە‌و دەبێژى: ئەگەر رۆژى لە رۆژان نوسراوەكانى مادەكان بدۆزرێنەوە، راستى ئەم باوەرەم ئاشكرا دەبێت. هەروەها دەبێژى كە زمانى كوردى‌و زمانى پشتۆيى ئەفغانەكان،هەمان زمانى مادەكانە‌و گۆرانكارى بەسەر هاتووە (ل – 77 كتێبى تاريج ريشە نژاد كرد – ئيحسان نورى) وە (تاريخ مردوخ ل 41 كتێبى (تاريخ دوهزار‌و پانصد سالە ايران – بەرگى یەکەم لاپەرە 38 نوسينى دكتور عباس پرويز. سيسيل جى ئەدمۆنز دەبێژى:

بەبۆچوونى خۆم، بەگوێرەی هەموو لايەنەكانى جوغرافيايى‌و زمانەوانى دەتوانين بێژين كە كوردەكانى ئەورۆ نوێنەرانى مادەكانن كە سێهەمين ئيمپراتۆريەتى گەورەى ڕۆژهەڵاتى بون (كتێبى كردها، ترك ها، عرب ها، ل 13

هەروەها لە هەمان كتێبدا ل 13 ئەدمۆنز دەبێژى:

[ مينۆرسكى، لەوباوەرەدايە ئەو زاراوانەى ئێستا لە زمانى كورديدا هەيە، گشتيان دەچنەوە سەر ڕەچەڵەکێك‌و لەسەرچاوە‌و پايەيەكى بەهێز‌و كۆنەوە هەڵیدەقولێێن كە ئەويش زمانى مادەكانە ]

بارتلومە دەبێژى: زەردەشت بۆ یەکەم جار ئاين‌و باوەرەكەى لەنێو كەس‌و كارى خۆيدا لەسەر زەمينى ماد بڵاوكردەوە،

سايكس لە كتێبى (التاريخ العام للمٶرخين ج 2) دەبێژى:..

(مادەكان، هۆزێكى كورد بوون كەوا لە ڕۆژهەڵاتى ئاسوريەكاندا دەژیان‌و سنورى دەسەڵاتيان دەگەيشتە خواروى دەرياى قەزوين، زوربەى ئەم ميللەتە لەلايەن زمانەوە لە ميللەتانى هيند – ئەوروپى بوون‌و لەلايەن رەگەز‌و خوێنەوە لە نەژادى ئارياييەكان بوون)

سير ولسن لە كتێبى (مێزوپۆتامى 1917- 1920، ل -127) دەبێژى:

[ مادەكان باپيرەگەورەى كوردەكانن]

خوالێخۆشبوو ئيحسان نورى لە ل – 30-78-82 كتێبەكەيدا (تاريخ ريشە نەژادى كرد) دەبێژێ:

((لەبەر رۆشنايى نوسينەكانى ئاوێستا‌وا دەردەكەوێت كە ناوى سەرۆك، شا‌و گەورە پياوەكانى ئەو سەردەمەى كە رووداوەكانى تێدا روويداوە‌و هەروەها ناوى زوربەى شوێنەكانيش بريتين لەو ناوانەى كە لەسەردەمى پێش مادەكاندا لە ناوچەى رۆژئاوا‌و سەروى ئيراندا باو بووە. زوربەى ناوچەى رووداوەكان لە دەوروبەرى گۆلى چيچيست (ورمێ) ‌و گۆلى هيئوسرەوە (‌وان) بوون،‌ واتە شوێنى لەدايك بوونى حەزرەتى زەردەشت پەيامبەرى ئاريايەكانە.. هەروەها دەبێژێ: زەردەشت ئەو پياوە زانا مەزنە پەيامبەری ئارى‌و خەڵكى ماد‌و لەخێڵی ماد بووە. چينى رۆحانييەتى زەردەشتى كە (موغ) يا (ماگوس) يان پێدەبێژرێ. لەنێو خێڵی زەردەشتەوە  وەرگيراوە، موگ (MOGE) مۆگ يەكێكە لەو شەش خێڵانەى كە بەقسەى هيرۆدوت، مادەكانى لێ پێكهاتوە))

 دياكۆنوف پاش ئەوەى باسى سەرزەمينى ماد دەكات‌و باسى ئەو دوانزە دەڤەرە جوغرافيايە دەكات كە مادەكانى تێدا جێگير بون، دەبێژێ كە ئەو دوو دەڤەرە ناوەندييەى سەرزەمينى مادەكان بريتين لەسەراسەرى ئەو ناوچەيەى كە لە گۆلى‌ورمێ تا باكورى رووبارى ديالە ‌واتە شارەكانى (ميان دوو ئاو – بانە – سلێمانى – زەهاو‌و سنە (سنندج) تاوەكو باكورى روبارى ديالە، ئەم دەڤەرە وەكو سێ چوكلەى شارەكانى ئێستا (سلێمانى – زەهاو – سنە) لێ پێكهاتووە. (كتێبى تاريخ ماد ل 87- ا.م . دياكونوف)

 احمد امين لە كتێبى فجر الاسلام ل 99 دەبێژێ:

(.. وقد ألف الاستاد جاكسن (JACKSON) كتابا قيما في حياتە اسمه

(LIFE OF ZOROSSTER) كان لە اثر كبير في ترجيح كفە المثبتين لوجوده، ‌وقد ‌وصل في بحثه الى أن زردشت شخص تاريخي لا خرافي، وانهكان من قبيلە ميديا ((في الجز‌و الشمالي الغربي من فارس)) وانه ظهر امره نحو منتصف القرن السابع قبل الميلاد‌ و مات نحو سنە (583 ق. م) بعد ان عمر 77 سنە‌ وان موطنه كان آذربايجان، ولكن اول نجاح ناله كان في بلخ وعلى اثر دخول الملك گشتاسب في دينه...)

واتە..

مامۆستا جاكسۆن لە ژیانيدا كتێبێكى بەنرخى نوسيوە بەناوى (ژیانى زەردەشت) كە كاريگەرييەكى گەورەى هەبووە بۆ سەلماندنى ئەوەى كە زەردەشت مرۆيەكى ميژوويى بووە‌و داستان‌و ئەفسانە نەبووە. و لەخێڵی مادەكان بووە (لە بەشى باكورى رۆژئاواى فارسدا) و لە ناوەرِاستى سەدەى حەوتەمى پ.ز خۆى ناساندووە‌و لە ساڵی 583 پ.ز كۆچى دوايى كردووە، پاش ئەوەى 77 ساڵ ژياوە، شوێنى لەدایکبوونى ناوچەى ئازەربايجان بووە، بەڵام یەکەمين سەركەوتنى لە (بەلخ) بە دەست هێناوە پاش ئەوەى شا بشتاسەب (گوشتاسەب) ئاينەكەى پەسەند كردووە.

 كاتێك زەردەشت لەدايك بوو، دەمێك بوو جەوروستەم باڵی بەسەر ناوچەكەدا كێشابوو.. كاتێك بوو كە دزى، جەردەيى، درۆزنى، ناپاكى، ناتەبايى، خراپەكارى‌و نەزانين بڵاوبوبۆوە. خەلك گيرۆدەى ئەم دەردانە بوبون‌و پابەندى ئەفسانەى جۆرا‌و جۆربون‌و بە هيچ كلۆجێك نەياندەتوانى خۆيان رزگار بكەن، ئەم دەردانە لەلايەك‌و لەلايەكى ديكە، دەردى ئەو کەسانەى خۆيان بە پێشەوايانى ئايينى دەزانى، ژیانى خەڵکى كلێۆڵیان زێتر تالێ‌و ئالێۆز كردبوو.

لەو سەردەمەدا بۆ هەموو شتێك خوايەكيان داتاشيبوو، خواى ئاسمان، خواى زەوى، خواى با، خواى باران، خواى ئاو، خواى ئاگر،.. هتد خەڵك ناچار بوون بۆئەوەى دڵی ئەم هەموو خوايانە رِابگرن‌و خۆيان لەقين‌و سزايان بپارێزن، قوربانيان بۆ بكەن، ئەم پێشەوا ئاينيیانە‌ وايان لەخەڵک گەياندبوو كە ئەمان نوێنەرى خواكانن‌و خەڵکى بەهۆى ئەمانەوە دەتوانن دەنگيان بگەيەننە خواكان‌و بۆ  وەديهێنانى ئەوكارە گرنگە، پێويستە قوربانى بدەن‌و خوێنى ئاژەڵ بڕێژن‌و كوپەڵەى مەى ناياب‌و ديارى بەنرخ پێشكەش پێشەوايانى ئاينى بكەن.

بەڵێ هەزارەها ساڵ لەمەوبەر ئەم پەيامبەرە نەمرە لە بارودۆخێكى كۆمەلايەتى وەهادا پێى ناوەتە ئەم جيهانە بۆئەوەى شەوەزەنگى ژیانى مرۆڤ رِووناك بكاتەوە‌و ئەفسانە‌و بير‌و كردارى خراپ لە کۆمەڵگا رِامالێێت.

كاتێك تەمەنى گەيشتە ئەوەى بير بكاتەوە راپەرينێكى  وەها رِاپەرِى كە هەتاهەتايە لە يادى ئادەمێزادى ژيرو دانا دەرناچێت.

زەردەشت داوا لەخەڵک دەكات كە دور بكەونەوە لەو جۆرە كردارانە‌و تاوێك تێبفكرن‌و بيربكەنەوە‌و رِێگاى رِاست‌و دروست هەلێبژێرن‌و ‌واز لە پەرستنى چەند خوايەكى جياوز بهێنن، و تەنێ خواى تاكو تەنيا بپەرستن.

 بەڵام خەڵکى هەروەك چلۆن پاش هەزاران ساڵ بتپەرستە عەرەبەكان بەرپەچى پەيامبەرى ئيسلاميان دايەوە، ئەوانيش هەروا  وەڵامى زەردەشتيان دايەوە‌و دەيانگوت: باوباپيرانى ئێمە گشتيان لەسەر ئەم ئاينە بوون، و ئێمەش لەسەر ئەم ئايينەين‌و باوەرِمان پێيەتى‌و تۆش دەبێ  وەك ئێمە بيت.

زەردەشت زێتر بيردەكاتەوە‌و دەچێتە شوێنێكى تەنيايى‌و چۆلێ‌و خەلێوەت بۆئەوەى فرەتر جڵە‌و بۆ بيرى خۆى بەرەڵا بكات.. دەستدەكا بە پرسيار كردن:

-         كێ ئەم خۆر‌و هەسارانە دەچەرخێنێ؟

-          بەهۆی كێ يە هەميشە مانگ كزدەبێ‌و دەگەشێتەوە؟

-          كێ رِاگرى زەوى‌و ئاسمانەكانە؟

-          ئافەريدەى ئاو‌و درەخت كێ يە؟

-          كێ (با) و هەور دەجولێێنێ؟

-          كێ يە بە دى هێنەرى رِووناكى‌و تاريكى؟

-          كێ خەو‌و هوشيارى بە ئادەميزاد بە خشيوە؟

-          كێ بەيانى‌و نیوەڕۆژ‌و شەوى دروستكردووە؟

زەردەشت هێشتا پرسيارەكانى دەربارەى ياساى سروشت تەواو نەكردبوو كە دێتە سەر پرسياركردن سەبارەت بە بارى كۆمەڵايەتى‌و پرسيار دەكات:

چ شتێكە ‌وا لە فەرزەند دەكات پەیڕەوى لە باوكى بكات‌و خۆشەويستى فەرزەندى خستۆتە دڵی دايك‌و باب؟

چ هێزێكە خەڵکى يەك خێزانى پێكەوە بەستووە؟

كام توانايە رێگا پێشانى خەڵک دەدات تا خێزان پێكەوەنێن گوند دروست بكەن‌و شار ئاوەدان بكەن‌و بۆ خۆيان كيشوەرێكى بەرين پێكەوەنێن؟

چارەنوسى ئەو کەسانەى پاڵیشتى رِاستين چييە؟

پاشە رِۆژى ئەو کەسانەى درۆ‌و خراپەيان كردۆتە پيشە چييە؟

لەم جيهانەدا چ روو دەدات‌و رۆژى پەسلان چ دەبێت؟

زەردەشت بەچاوى خۆى دەبينێ، ئەو کەسانەى خراپەكارى دەكەن‌و درۆ‌و كردارى خراپ بڵاودەكەنەوە، ژیانێكى خۆشيان هەيە، خواردنى باش دەخۆن، جلو بەرگى جوان لەبەردەكەن‌و خۆشگوزەرانى دەكەن‌و دەپرسێت:

كام رێگە لەم دوو رێيە خاسترە، رێگەى ئەو کەسانە كە خراپە بۆ خەڵک دەخوازن، ياخود رێگەى ئەو کەسانە كە كردارى چاک دەكەن؟

چلۆن ئەو کەسانەى كە جيهانيان پرِ لە جەوروستەم كردووە دەبنە مرۆڤى خاس‌و پێشەوايانى چاک؟

كێ‌يە‌ وەديهێنەرى رِاستى؟

كێ‌يە  وەديهێنەرى بيرى خاس؟

بۆئەوەى وەڵامى ئەم هەموو پرسيارانەى بۆ رۆشەن بێتەوە‌و بگاتە ئەنجامى پرسيارەكانى، تێدەفكرێ‌و بير دەكاتەوە بۆئەوەى ئەم نهێنيە گەورەيەى بۆ رون‌و ئاشكرا بێت.. دەرِوانێ‌و دەبينێ ئەم جيهانە بەهۆی ياسايەكى نەگۆرِ‌و بێ خەوش دەسورێت، ئەم ياسايە، ياساى راستى‌و دروستيە كە سەرو سامانێكى بەم جيهانە داوە، زەردەشت بەمە دەبێژێ (ئاشا) واتە رِاستى‌و دروستى، بەڵام ئايا زەردەشت وەڵامى گشت پرسيارەكانى وەرگرتووە؟

تێدەفكرێتەوە‌و بير دەكاتەوە بێگومان نا! دەپرسێت، باشە ئەم ياسايە لەکوێوە هاتووە‌و سەرچاوەكەى کێ‌یەو كوێ‌يە؟؟

دووبارە بير دەكاتەوە، ئەگەر هەموو كارێك لەم جيهانەدا لەڕوی راستيەوە بێت، بێ هيچ چەند‌و چۆنێك دەبێ بيرێكى زانستيانە ئەم رِاستييە رابەرى بكات..

لێرەدا دەگاتە (وەهومنە) واتە بيرى خاس كە وايە (راستى) لەسەر چاوەى بيرێكى خاسەوە هەلێدەقۆلێت، زەردەشت ئۆقرە ناگرێت‌و تێدەفكرێتەوە‌و ئەم پرسيارە بە بيريدا دێـت:

كێ راستى وەديهێنا؟

كێ بيرى چاکە (وەهومنە)ى هاوردە ئارا؟

لێرەدا زەردەشت دەگاتە پاكترين‌و بێ خەوشترين دوندى بيركردنەوە.. بەلێێ لێرەدا زەردەشت دەگاتە ئەو راستييەى كەوا تەنيا هێزێك كە بتوانێ وەڵامى ئەم هەموو پرسيارانەى بداتەوە، ئافەريدەگارێكى تەنيايە كە زۆر ژيرو دانا‌و توانايە.. خواى ژیان‌و زانستە ئاهورامەزدايە. ئاهورامەزدا، بيرى زەردەشتى رۆشەن كرد، راستى نهێنيەكانى بۆ ئاشكراكرد، وەڵامى گشت پرسيارەكانى دايەوە، فێرى كرد كە چلۆن دەتوانێ خۆى‌و هەموو خەڵک رِزگار بكات بۆئەوەى پێش كۆتايى هاتنى ئەم جيهانە رێى راستى‌و دروستى گەيشتنە مەبەست كە بريتيە لە ژیانێكى پرِ لە راستى‌و پاكى‌و دوور لە هەموو خراپە‌و درۆ‌و ناپاكييەك پێشان گشت مرۆڤ بدات، پاش ئەوەى زەردەشت بەبيرى پاك‌و دروستەوە خواى تاكو تەنيا‌و دانا‌و ميهرەبانى ناسى‌و وەڵامى هەموو پرسيارەكانى بۆ ئاشكرا بوو، ئەوسا داوا لە ئاهورامەزدا دەكا كە هێزو توانا‌و بيرى خاسى بداتى بۆئەوەى بتوانێت رێنمايى خەڵک بكات‌و لە رێى خراپە وەدوريان بخاتەوە‌و بيانگەيەنێتە رۆخى دەرياى خۆشى‌و ئاسايش.. زەردەشت بە بيرێكى پاكەوە پەيامى ئاسمانى دەگەيەنێتە خەڵک پەيامى پەيامبەر، پێش هەموو شتێك رِاگەياندنە بە خەڵک كە خوا يەكە‌و دانا‌و توانايە‌و هەرگيز پێويستى بە قوربانى‌و مەراسيمى جۆرا‌و جۆر نيە. پەيامى زەردەشت ياساى راستيەكە لەنێويدا هيچ شتێك يا رووداوێك نە نائاسايى يە، نە بێهودەيە‌و نە بێمانا‌و نە رێكەوتە، هەموو شتێك رێگە‌و راستيەكى تايبەتى خۆى هەيە. لە بچوكترين گەرديلەوە تاوەكو گەردەشى كەشكەڵان، پەيامى زەردەشت گرێ كوێرەى چاکە‌و خراپە وەها دەكاتەوە، كە تا ئەوکاتە هيچ كەسێك نەيتوانيبو كارى ‌وا بكات، ئەم پەيامە پيرۆزە، جێگەى ئەفسانە‌و جاد‌و گەرێتى‌و پەرستنى خوايانى جۆراو جۆرى تێدا نابێتەوە‌و دەرگاى دوكانى بازارى داوا پوچەكانى بازرگانانى ئاينى‌و پێشەوا درۆزنەكان دادەخات.

ئەم پەيامبەرە نەمرە، نامە پيرۆزەكەى تەنێ دەربارەى ئاينى خواپەرستى‌و نياز‌و نيايشى خواى تاكو تەنيا نەبووە. بەڵکو دەربارەى هەموو بوارەكانى ژیان وەك راميارى، ئابورى، ياساى ژیان‌و خوو رەوشت‌و.. بە بەرزترين شێوە باسكردووە، زەردەشت بيردەكاتەوە كە بۆ رزگارى كردنى کۆمەڵگا لەوبارە ناهەموارە‌و بۆ وەديهێنانى ژیانێكى خاستر بۆ خەڵک، دەبێ هانيان بدات كار‌و كۆشش بكەن، و لە ژیانى نێو خێوەت‌و بيابانگەردى‌و كۆچەرێتى بەرەو نيشتەجێى‌و كشتوكێلێ هەنگاو هەلێبێنن‌و برۆن.

ئەگەر بە‌وردى سەرنج بدەينە كتێبى ئاينى زەردەشت (ئاوێستا) بەتایبەتی سروودەكانى زەردەشت خۆى‌و بە راستى‌و دروستى وەريانبگرين، دەبينين لە زۆر شوێندا ئەم ئامۆژگاريانەى پێراگەياندوين:

پێويستە رِق‌و كينە لە دڵمان وەدەركەين_

بەرامبەر جەوروستەم دەبێ بەرگێ بكەين_

پاش سەركەوتن‌و بەهێزبوون پێويستە چەكەكانمان دابنێين‌و هەوڵدەين ژیانێكى پرِ لە خۆشى‌و ئاشتى‌و ئاسايش دابين بكەين_

پێويستە بە ئازادى بژين‌و لە بيركردنەوەدا ئازادبين_

خوا بير‌و هۆشى پاك‌و راست‌ودروستى بە ئادەميزاد بەخشيوە، ئادەميزادى بير چاک تەنيا رێگەى راست‌و چاک هەلێدەبژێرێ نەك رێگەى چەوت‌و خراپ_

ئەوانەى خاوەنى بير‌و كردار‌وتەی خاسن، خۆشەويستى خوان لە هەر شوێنێكی جيهاندابن_

 يەك رێگە هەيە لە جييهاندا ئەويش رێگەى راستى يە‌و هەر كەسێك رێگەيەكى ديكە بگرێتە بەر گومڕێيە_

 پەرستن‌وستايشت كردنى ئافەريدگار، تەنيا لەرێگەى بير‌و كردار‌و وتەی چاکەوەيە_

ژیانى پرِ لە ئاسايش‌و تەبايى‌و خۆشى لە رێگەى كار‌و كۆششەوە دێتە دى_

خوا روناكى‌و چاکى تەواو سەنگە‌و لەنێو هەموو مرۆڤێكدا بەشێك لەم سيفەتانە هەيە _

مرۆڤى خاس ئەوكەسەيە كە ئەم سيفەتانە پەروەردە بكات‌و ڵیان دوورنەكەوێتەوە_

 راستى باشترين چاکەيە، و چاکە هيچ شتێك نييە جگە لە راستى_

 زەردەشت ئەم پەيامبەرە نەمرە، ئەم مرۆڤە بێ‌وێنەيە، پەيامەكەى لەسەر سێ ينچينەى گرنگ داڕشتووە:

بيرى چاک (هومت)، وتەی چاک (هوخت)، كردارى چاک (هورشت).

فەرهاد

بنەماڵەى زەردەشت‌و پەيرەوەكانى

لە شارى (رِەگا) لە باوكێك بە نێوى (فراهيم رەوا) و دايكێك بەناوی (فەرنو) كيژۆلەيەك لەدايكبو نێويان نا (دوغدو⁵)

ئەم دوێتە، هەر لەهەرِەتى لاوێتيدا بەربەرەكانى لەتەک نەرێتى نا پەسەندى خەڵکى دەوروبەرى خۆى‌و ململانێـى لەتەك هەڵسوكەوت‌و دەستبرِينى پياوە ئاييەنيەكان دەكرد، تا رِادەيەك بووە هۆى مەترسى بۆيان بڕێ لەو پياوە ئاينيانە بريارياندا كە لە ناويبەرن، (فەرنو) ناچار بوو دەستى كچەكەى بگرێت‌و خێڵ بەجێهێڵێت‌و پەنا بەرێتە بەر خێزانى (پيترسب).

پاش ماوەيەك ئەم كيژە (دغدو) بووە هاوسەرى يەكێ لە كورِەكانى پيترسب بە نێوى (پوروشسب) و كورِێكيان بوو نێويان نا زەردەشت⁶ زەردەشت لە ئاوێستادا بە زەرەتوتشترە (Zaratoshtre) نوسراوە‌و لە كتێبەكانى پارسيدا بەم شێوانە نوسراوە:

زەردەهشت، زارهشت، زەراتشت، زەرادوشت، زەرتشت، زەردەشت، زەرەدشت، زارتهوشت، زەراهوشت، زەرەهوشت... بەزمانى يۆنانى (Zoroaster)ى پێدەبێژن:

ناوى باوكى زەردەشت پوروشسب يا پوروش ئەسپە (Purushasb). دايكى نێوى دوغدو (Doghdu) يا دوغدڤە (Doughdova) بووە، خێزانەكەى نێوى (هووى) (Hvovi) و لە بنەماڵەى (هوگرە)  Hvoguo‌و كچى فرەوەشتر (فرەشەهوشتر) بووە.

زەردەشت سێ كور‌و سێ كيژى هەبووە،

 * نێوى كورِەكانى بريتى بوون لە:

ئيسودو ئەستێر (Isod- vaster)، ئوروەتدنرا (Orvatad- nar)، هورەچيترا (خورشيدچهرە) (Hvare – chitra).

* ناوى كچەكانى بريتى بوون لە:

فرەنى (Freni)، تريتى (thriti)، وە پوروچيستا (Puruchista) ئەم سێ ناوە لاى زەردەشتيەكان بەفرين، تهرت‌و پوروچسپ ناودەبرێن. زەردەشت چوار براى هەبووە كە دوانيان لەخۆى گەورەتر‌و دوانيان لەخۆى بچوكتربوون، گەورەكان ناويان رِەتوشتەر (Ratushtar)، رەنگوشتەر (Rangushter) بووە، دوو برا بچوكەكەى نێويان نودەريگا (Nodariga) و تيڤيديش (Nividish) بووە.

زەردەشت، پشتاوپشت دەگاتەوە سەر فەرەيدونى كورِى ئابتين بەم شێوەيەى خوارەوە:

زەردەشت – پوروشەسب – پيتەرەسپ – ئەردوئەسب (ئەهوروەئەسب) – هيچە دەست (هەيئچە دەسپ) – چەخشنوش – پيتەرەسپ (پەئى تيراسپ) – هەردورەشن – هەردار (هارتار)- ئەسپيتمان (سپى تامان) –‌ويداشت (وەئيديشتو) – هايزم (فريش) – رەجشەن، ئاريژ، ئەرج – دوران سرون (دوراسروب) - مەنوش چهر (منوچهر) – خورنەر – فريدون – ئابتين.

لە (گاتا)كاندا⁷  كە سرودى خودى زەردەشتن، باسى ميدوماە (ميديومانگهە Maidyo – Maong – ha) كراوە‌و ناوى لێبراوە كە يەكێكە لە بنەماڵەى ئەسپيتمان. بە قسەى نوسەرى (فروردين يشت) و نوسراو‌و داستانەكانى زەردەشتى يەكان، ئەم ميديوماهە ئامۆزاى زەردەشت بووەو بە یەکەمين کەسان دەژمێردرێت كە باوەرِى بە قسە‌و ئاينى زەردەشت هێناوە، پيتەرەسب، دوو كورِى هەبووە، يەكێكيان پوروشەسب‌و ئەوى ديكەيان ئيراستى (ئاراستى) بووە، زەردەشت، كورِى پوروشەسبە‌و ميديوماە كورِى ئاراستى (لەوانەيە مديو مانگهە لە دوووشەى مديو بە ماناى ماد، مانگهە بە ماناى مانگ بيت كە ماناكەى بەسەريەكەوە دەبێتە (مانگى ماد) لە فەروەردين يشت بەندى 95 نوسراوە:

(.. سڵاو بۆ رِەوانى پاكى ميديوماهى پيرۆز كورِى ئاراستى كە یەکەمين كەس بوو باوەرِى بە ئاينى زەردەشت هێنا)

لەسەرەتادا ئەو کەسانەى باوەرِيان بە قسەكانى زەردەشت هێناو پەیڕەوييان لە ئاينەكەى كرد‌و داكۆكيان لێكرد، كەمبون، هەروەك گوتمان، ميديوماە كە ئامۆزاى زەردەشت بوو، یەکەمين كەسێك بووە كە باوەرِى بە ئاينى زەردەشت هێناوە‌و يەكێك بووە لەو کەسانەى لەتەک زەردەشتدا‌ وڵات‌و كەس‌و كارى خۆيان جێهێشتووە‌و بەرەو ڕۆژهەڵات كۆچيان كردووە.

پاش ميديوماە بە نێو بانگترين كەسێ كە رێگەى راستى هەلبژارد‌و هاتە سەر ئاينى زەردەشت، گوشتاسەب بوو كە پاشايەكى هاوچەرخى زەردەشت بووە‌و لە ئاوێستادا بە نێوى‌ويشتاسەب (Vistaspwea) ناوى لێبراوە كە بە ماناى خاوەنى ئەسپى رِەسەنە. لە گاتاكاندا باسى دوو كەسى ديكەش كراوە كە برابوون، بەنێوى جاماسپ (jamaspa) و فرەشوشتەر (Frashoshtra) كە لە بنەماڵەى هوگوێ (Hvogva) بوون‌و باسى ژيرێتى‌و چالاكى‌و زيرەكيان كراوە، جاماسپ كچى زەردەشت بە نێوى پوروچيستاى مارەكرد، و زەردەشت كچى فرەشوشتەر بە نێوى هووى مارەكردووە، لە يەسناكاندا (كە يەكێكە لە پێنج بەشەكانى ئاڤيستا‌و لە پاشاندا باسى لێدەكەين) ناوى چەند كەسێكى ديكەش براوە كە هاتونەتە سەر رِێى رِاست‌و ئاينى یەکتاپەرستیان پەسەند كردووە وەكو:

ئەسموخوەنوەنت (Asmo xvanant)

ئەشنوخوەنوەنت (Asno xvan vant)

گەوەينە      (Gavayana)

پەرشەت گاو   (Persat Gao)

وەهوەستى    (Vohvasti)

ئيسوەنت     (Isvant)

لەوە دەچێت كە زەردەشت دوو يا سێ جاريش ژنى خواستبێت، یەکەمين ژنى كە پێش كۆچكردنى بۆ ڕۆژهەڵاتى ئيران زەمين بووە كە نەزانراوە ئايا لەتەکيا بووە يا نا، بەڵام زێتر لەوە دەچێت كە پێش كۆچكردنى مردبێت ياخود لەتەکيا نەرِۆيشتبێت چونكە هيچ باسێكى لێنەكراوە.

ماناى وشەى زەردەشت

كەيخوسرەوى شاهرخ لە پەرتوكى (ائينە ائين مزداپرستى) ل – 8 دەبێژێ:

زەردەشت بە ماناى داناو راستگۆيە‌و بە مانايەكى ديكەش خاوەنى‌ووشترى زەردو پيرە، هەندێ لە ئاوێستاناسانی وەك پرۆفيسۆر بورنيفوشەى زەرتشتر (Zarathushtra) دەكەن بە دوو بەشەوە:

زەرەث zarath. بە ماناى زەرد ياخود پير

اشتر Ushtra. بە ماناى‌ووشتر

واتە ماناى زەرتشتر دەبێتە‌ وشترى زەرد يا خاوەنى‌ووشترى زەرد ياخود‌ وشترى پير.

بڕێكى ديكە لە ئاوێستاناسانی وەكو تاراپوروالا، ماناى زەرتشتر بەم شێوەيەى لاى خوارەوە لێكدەدەنەوە:

Zaratha: ماناى زێرِين

Ushtra: لە بنچينەى اش ushى دەزانن كە بە ماناى درەخشان‌و رووناكييە، بەم شێوەيە ماناى زەرتشتر دەبێـە رووناكى زێرين، ئەم لێكدانەوەيە كاڵاى پرِ بە باڵاى زەردەشتە چونكە ئەم پەيامبەرە مەزنترين پياوە لە جيهاندا كە روناكييەكى وەهاى خستۆتە نێو ئەم جيهانە كە هەتاهەتايە لە درەوشينەوەدايە.

توێژەرانێكى ديكەش هەن ناوى زەردەشت بەم شێوەيە لێكدەدەنەوە:

Zara بە ماناى زێرين

Thastra بە ماناى هەسارە (ئەستێرە)

ماناكەى بەسەر يەكەوە دەبێـە هەسارەى زێرين

خوالێخۆشبوو ئيحسان نورى لە كتێبى (تاريخ ريشە نژادى كرد) ل 78 دەبێژێ:

(زەرتوش راسپى تمە) بە زوانى كوردى ماناى (دەستەيە تيشكى زێرينى خۆرە) و بەم شێوەيەى لاى خوارەوە ماناكەى لێكداوەتەوە:

نووسەرى ناوبراو دەبێژێ كە ماناى ئەم وشەيە (ناو) نييە، بەڵکو بريتيە لە نازناو. حبيب الله نەوبەخت، كە كتێبى (تاج) ى جاحڤى گۆرِيوەتە سەر زمانى فارسى دەبێژێ:

(.... دەربارەى ناوى زەردەشت ئەوەى پتر لە راستى نزيكترە دەبێ (زاراتشترا) بێت ئەم وشەيە نە بە ماناى خاوەنى‌ووشترى زەرد ياسوورە كە بڕێ لە ئاوێستا ناسان باسيان كردووە‌و نە بەماناى پرشنگى ئاگرە‌و نە بە ماناى هەسارەى زێرينە، بەڵکو بەگوێرەی ئەو چل‌و پێنج ساڵەى لێكۆڵینەوەم دەربارەى مێژووى زەردەشت هەبووە‌و بۆم رونبۆتەوە كە:

زەردەشت جگە لەوەى كە پەيامبەر بووە، يەكێ لە خۆنكارە مەزنەكان (ماد) بووە‌و ناوەكەشى بريتيە لە سێ بەش:

1.                                     زارا

2.                                     تەشت

3.                                     را

زارا: بە ماناى دەريايە لە كوردى دا زەريايە

تەشت: بە ماناى دەشتە

رابە ماناى خۆنكار يا (شا) يە

كەوايە ماناى زاراتشترا دەبێتە خۆنكارى دەشت‌و دەريا كە بە زمانى عەرەبى دەبێتە (سلطان البر‌و البحر)

بێگومان ماناى وشەى زەردەشت هەرچيەك بێت، گەر ‌وشترى زەرد بێت يا‌ووشترى پير، هيچ شتێك لە مەزنايەتى‌و پايەبەرزێتى ئەم پەيامبەرە كە مناكاتەوە، بەتایبەتی كە بزانين ئەم ناوەى كە دايكو بابى بۆيان داناوە، لەو سەردەمەدا باوبووە فرە لە (شا) و پياوەگەورەكان‌و پاڵەوانەكان، ئەو جۆرە ناوانەيان هەبووە وەكو:

جردگو (گاى پير) – جرداس (نۆكەرى پير) – جردوكش (درەختى پير) – فرشوشتەر (ووشترى گەنج) – ئەواروشتر (بێچووەووشتر) – گەرشاسەپ (ئەسپى لەر) – گەرشيوز (بێ توانا) – گەرشانگ (لەرِو بێ توانا)...

كات‌و سەردەمى پەیدابوونى زەردەشت

بەر لەوەى دەستبكەين بە باسكردنى كات‌و سەردەمى پەیدابوونى زەردەشت دەبێ دان بەوەدا بنێين كەوا تا ئێستا مێژووى رِاست‌و دروستى پەیدابوونى زەردەشت ناديارە‌و ناتوانين بە بەڵگەو شێوەيەكى دروست‌و تەواو بێژين كەوا پەيامبەر لەفڵان ساڵ هاتۆتە دنيا، چونكە مێژوونوسەكان هەر لە مێژەوە تا ئێستا ئەوەندەى بۆچون‌و باوەرِى جياوازيان هەيە بۆ ئەم مەسەلەيە كە دژوارە بتوانين مێژوويەكى تەواوەتى بۆ دابنێين.

گەلێ لە مێژوونوسان لەدایکبوونى زەردەشت بە سەدەى شەشەم يا حەوتەمى (پ.ز) دادەنێن، لەكاتێكدا هەندێكى ديكەيان ئەم مێژوە دەگەيەننە نزيكەى هەشت هەزار ساڵ (پ. ز)

ئاوێستا ناسەكان‌و ڕۆژهەڵات ناسەكانيش هەندێكيان پالێپشتى دەستەى یەکەم‌و بڕێكيان پالێپشتى دەستەى دووهەمن، و دەستەيەكى ديكەيان پاش لێكۆڵینەوەيەكى زۆر باوەرِى هەردوو دەستەكە بە رِاست نازانن‌و لەبەر رِۆشنايى مێژوودا كاتى پەيدا بوونى زەردەشتيان داناوە، بەپێويستىدەزانم كورتەيەك دەربارەى هەر سێ بۆچونەكان بخەمە بەرچاو:

بیرۆکە‌و بۆچونى یەکەم:

زوربەى زۆرى زەردەشتيەكان‌وفرە لە نووسەرە ئيسلاميەكان لەوباوەرِەدان كە مێژووى پەیدابوونى زەردەشت، دەگەرێتەوە بۆ دەوروبەرى شەش سەد ساڵ (پ.ز)

1.      زادسپرم، موبدى سيركان (سيرجان) كە براى (منوچهر)ى گەورەى موبدان بووە لە شيراز‌و پارس‌و نووسەرى كتێبى (داستان دينى) و (نامە هاى منوچهر)ە‌ولەسەردەمى مەئمونى خەليفەى عەباسيدا ژياوە، لەوباوەرەدا بووە كە ماوەى نێوان پەیدابوونى ئاينى زەردەشت تا رِوخاندنى دەوڵەتى پاشايەتى ئێران بە دەست ئەسكەندەرى مەقدۆنى‌و كوشتنى داريوشى سێهەم (دارا) نزيكەى 300 ساڵ دەبێت.

2.       لە بەشى یەکەمى كتێبى (ئەرداى‌ويراف نامە) نووسراوە:

((پاش ئەوەى زەردەشتى پاك ئاينى یەکتاپەرستی لە ئاهورامەزدا وەرگرت، و بەناو خەڵکدا بڵاوى كردەوە، ئەم ئاينە ماوەى 300 ساڵ بە پاكى‌و بێدەسكارى مايەوە، و خەڵکى هيچ جۆرە گومان‌و رارِايى يەكيان ڵی نەبوو، تاوەكو لە ئەنجامدا ئەهريمەنى ناپاك بۆئەوەى دوو دڵی‌و رارِايى بخاتە نێودڵی خەڵکەوە ئەسكەندەرى مەلعونى رۆمى هاندا كە هێرش بەرێتە سەر ناوچەى ئێران‌و‌وێرانى بكات، وە شاى ئيران بكوژێت‌و پايتەختەكەى خاپور بكات..))

لەم داستانە ئەوەمان بۆ دەردەكەوێت كە ماوەى نێوان پەیدابوونى زەردەشت‌و هێرشى ئەسكەندەر بۆ سەر ئێران 300 ساڵ بووە.

3.      نووسەرى (بندهش) ماوەى نێوان كاتى پەیدابوونى زەردەشت تا وەكو مردنى ئەسكەندەر بە 272 ساڵ دادەنێت‌و دەبێژێ:

لەبەر ئەوەى ماوەى فەرمانرِەوايى ئەسكەندەر تەنيا 14 ساڵ بووە، دەبێ ماوەى پەيدا بوونى زەردەشت تا رِوخاندنى دەوڵەتى هەخامەنشى ئيران بە دەست ئەسكەندەر 258 ساڵ بو بێت.

4.      مەسعودى لە كتێبى (مروج الذهب الجز‌و الثاني، ص 230) دا دەبێژێ:

(وزعمت المجوس أن من وقت زرادشت بن اسبيمان نبيهم الى الاسكندر  مائتين و ثمانين سنة ، و ملك الاسكندر  الى ملك اردشير خمسمائة سنة و سبع عشرة سنة ، ومن ملك اردشير الى الهجرة خمسمائة سنة و اربع و ستون سنة)

بەگوێرەی نووسينەكانى مەجوسەكان (زەردەشتيەكان) لەسەردەمى زەردەشتى كورِى ئەسپيتمانى پەيامبەريان، تاوەكو هێرشى ئەسكەندەر 280 ساڵ بووە.

بەڵام هەمان نووسەر (مەسعودى) لە كتێبێكى ديكەدا (التنبيە‌و الاشراق) دەلێت كە ئەم ماوەيە 300 ساڵ بووە.

ئەبورەيحانى بيرونى كە نوسەرێكى ديكەى ئيسلامە ماوەى نێوان ئەم دوو رِوداوە بە 258 ساڵ دادەنێت، لەبەر ئەوەى ئەسكەندەرى مەكدۆنى لەساڵی 331 (پ.ز)دا هێرشى كردۆتە سەر ئێران‌و داريوشى سێهەم كە دوا شاى هەخامەنشى يەكانى بووە، لە ساڵی 330 پ.ز كوژراوە، هەروەها لەبەر رِۆشنايى باوەرِى ئەو نووسەرانەى ناومان بردن دەبێ كاتى پەیدابوونى زەردەشت يا 630 ساڵ (330+300) ياخود 588 ساڵ پ.ز (330+258)بێت.

 ئەميانوس مارسلينوس(Ammianus Marcellinus)ى رۆمى كە لە 330 زاينى ژياوە، پالێپشتى ئەم باوەرە بووە‌و دەبێژێ:

((ئاينى موغ زانياريەكە كە زەردەشتى بەلخى لەسەردەمى فەرمانرەوايەتى گوشتاسەبى باوكى داريوشدا بڵاوى كردۆتەوە..))

كۆنترين نوسراوێك لەم بارەوە كە لە يۆنانيەكانەوە ماوەتەوە، بريتيە لە داستانى گفتۆگۆى پیتاگۆرس (پيتاگوراس Pitagoras) لەتەک زاراتاس Zaratasيا زابراتاس Zabratas  كە لە بابل‌و شوش چاويان بەيەكتر كەوتووە. ئەم زاراتاسە يا زابراتاسە لەسەردەمى كەمبوجيە (522-529) و داريوش دا ژیانەوە‌و لەسەردەمى كەمبوجيەدا، بەهۆی ناكۆكى لەتەک موغەكاندا، لە‌ووڵات دور خراوەتەوە‌و لەسەردەمى داريوشدا، لە بابلەوە گەرِاوەتەوە بۆ شوش، ئەگەر ئەم داستانە رِاست بێت، و ئەم زاراتاسە هەمان زەردەشت بو بێت، سەدەى شەشەمى پ.ز بەسەردەمى لەدایکبوونى زەردەشت دەژمێرێت.

دياكونوف لە كتێبى (تاريخ ماد) دەبێژێ:

بەبۆچوونى ئێمە ئەوەى كە پتر لە رِاستى نزيكترە ئەوەيەكە مێژووى لەدایکبوونى زەردەشت دەگەرِێتەوە بۆ +_700 پ.ز.

لە ڕۆژهەڵاتناسان‌و ئاوێستا زانانى ئەم چەرخە، (جاكسۆن Jackson)ى ئەمريكى‌و (وست West)ى ئينگليزى‌و (ميلەر Meller)ى فەرەنسى لەتەک ئەم بۆچونەدان‌و دەبێژن كە زەردەشت لەسەردەمى گوشتاسەبى باوكى داريوشى گەورەى هەخامەنشى دەركەوتووە.

ئەم باوەرِ‌و بۆچونانە، هەر چەندە لايەنگيرانێكى زۆريان هەيە، بەڵام لەبەر ئەم هۆيانەى لاى خوارەوە، لەلايەن زوربەى زانايان بەرپەچ دراونەتەوە:

1- رِاستە لە گاتەكاندا زەردەشت فەرموويەتى كە لەسەردەمى حوكمرِانێتـى گوشتاسەب، پەيامى ئاسمانى خۆى بڵاوكردۆتەوە، بەلام ئەو گوشتاسەبەىئەو باسيدەكات جياوازە‌و ئەو گوشتاسەبەى باوكى داريوش نيە، ئەم دوانە لەبەر رِۆشنايى ئەم سێ خاڵەى لايخوارەوە دووكەسى جياوازن:

أ – ئەو گوشتاسبەى لەسەردەمى زەردەشتدا فەرمانرِەوايەتى كردووە، هەروەك لە ئاوێستادا نوسراوە، كورِى ئەرودئەسپ (ئورت ئەسپا)يە Aor vat aspa‌و لە شانامەى فردوسى بەنێوى لهراسب نێوى لێبراوە، ((كەى گوشتاسەب (كاوئوستاسپە) كورِى لهراسب (ئورت ئەسپا) كورِى كەيخوسرەو (كاوا هوسراوا) كورِى كەيكاوس (كاوى ئوسا) كورِى كەيقوباد (كاوى كواتا))) و لە (كەيانى)⁸ يەكان بووە كە لە ئاوێستا بە نێوى كەوى‌ويشتاسەبKaviwshtaspa ناوبراوە يانى كەى گوشتاسەب. فردوسى‌و دەقيقى دوو شاعيرى بەناوبانگى فارسن، پالێپشتى ئەم باسەن‌و بە يەكێك لە (شا) كانى كەيانيان دادەنێن.

ب- لە كتێبى (تاريخ ادبيات ايران در عصر هخامنشى) نوسينى پرۆفيسۆر عباس مهرين، دەقى بەشێك لەو نووسينەى كە داريوش گەورەى هەخامەنشى لەسەر بەرد لە كێوەكانى بێستون هەڵیكۆڵیوە، بەم شێوەيەى لاى خوارەوە باس دەكات.

(ادم داريەواوش خشيەتيە‌و زرگە خشيەتيە، خشيەتيە نام خشيەتيە پارسائى خشيە تيە دهيو نام‌ويشتاسپهيا پوترە ارشمهياتيە) ماناكەى:

((منم داريوش شاى گەورە، شاى شايان، شاى پارس، شاى سەرزەمينى پورويشتاسەب (گوشتاسەب) كورِەزاى ئارشام))

گوشتاسەبى باوكى داريوش هەخامەنشى‌و لە بنەماڵەى هەخامەنشىيە. داريوش دەبێژێ:

((باوكى من‌ويشتاسبە باوكى‌ويشتاسب ئەرشامە، باوكى ئەرشام ئەريەرمنە، باوكى ئەريەرمن چشەپش‌و باوكى چشەپش هەخامەنشە، بۆيە بە ئێمە دەبێژرێت هەخامەنشى))

ج- زەردەشت لە گاتاكاندا كە ناوى كەى گوشتاسەب دەبێت، بە (شا) نێوى دەبێ‌و پێى دەبێژێ كەى گوشتاسەب‌و ئەم گوشتاسەبە (شا) يەكى بەهێز‌و توانابووە، لەكاتێكدا باوكى داريوش (شا) نەبووە بەڵکو فەرمانرِەواى تەنيا ناوچەى (پارپ) بووە‌و لە دەوروبەرى سەدەى شەشەم پ.ز ژياوە.

 

سەرچاوە: كتێبى (ايران باستان) بەشى یەکەم ل- 231، نوسينى حسن پيرنيا /

تێبینی: 1ـ ژمارە لە بەرانبەر ئەو ناوانە دانراوە کە فەرمانڕوایەتی ناوچەکە بوون،

2- ئەگەر زەردەشت لەسەردەمى گوشتاسەبى باوكى داريوش پەيدا بو بێت دەبوايە شاگەورەكانى هەخامەنشى وەك كۆرشى گەورە كە سەر زنجيرەيان بووە، هەروەها كەمبوجياو داريوش، لە كتێبى ئاوێستادا ناويان لێببرايە، بەڵام لە هەموو بەشەكانى كتێبى ئاوێستادا نە ناوێك لە شاكانى هەخامەنشى‌و مادەكان براوە‌و نەباسێكيش دەربارەى تەختى جەمشيد‌و هەمەدان (ئەكباتان) كە پايتەختى ئەو دوو دەوڵەتە گەورەيە بون كراوە‌وابزانم ئەمە گەورەترين بەڵگە بێت بۆ سەلماندنى ئەوەى كە زەردەشت زۆر لە پێش گوشتاسەبى باوكى داريوش بووە.

3- هيرودتس Herodotus، مێژوونوسى بەناوبانگى يۆنانى كە لە ساڵی 484 پ.ز ژياوە‌و گوێيا گەشتێكى بە نێو ئێراندا كردووە، لە كتێبێكدا باسى گەلێ لە شاكانى ميدياى كردووە وەك، دياكۆ، فرەوەرتى وەهو خەشترە، ئاستياك، هەروەها باسى چوار لە شاكانى هەخامەنشى كردووە (كوروش، كەمبوجيا، داريوش، خەشايارشا) وە باسى چوێنيەتى ژیانى ئەو سەردەمەى ناوچەى ئيرانى كردووە، بەڵام لە كتێبەكەيدا بە هيچ جۆرێك باسێكى لە زەردەشت نەكردووە‌و ناوى نەبردووە.

ئاشكرايە ئەگەر زەردەشت وەكو دەبێژن لەو سەردەمەدا پەيدا بو بێت دەبوا ئەو مێژوونوسە بەناوبانگە پەنجەى بۆ رِاكێشايە چونكە باسو رِوداوێكى وەها گرنگ چون لە خامەى‌وا مێژوونوسێك دەكەوێت، وەيا لە يادى دەچێت باسێكى لێبكات‌و چەندين لاپەرەى كتێبەكەى پێ نەرِازێنێتەوە.

بیرۆکە‌و بۆچونى دووهەم:

بۆچونى دووهەم بريتيە لە بيروراِى زۆربەى نووسەر‌و مێژوونوسەكانى يۆنانى كە دەربارەى سەرزەمينى ئێران‌و ئاينى زەردەشتى فرە شتيان لە كتێبەكانياندا نوسيوە، ئەمانە مێژوى پەیدابوونى زەردەشت دەگێرِنەوە بۆ 8000 ساڵ لەمەوبەر، واتە 6000 ساڵ پ.ز.

1-     یەکەمين كەسێك كە دەربارەى زەردەشت شتى نوسيوەتەوە ئەكزان توس (كسانتوس Xantus) بووە كە لە سەدەى پێنجەمى پ.ز لە شارى (سارد)ى پايتەختى ليدى ژياوە‌و هاوچەرخى خەشايارشا (485 -464) چوارەمين شاى هەخامەنشى بووە.

ئەو كتێبەى كسانتۆس نوسيوێتى ئێستا نەماوە، بەڵام ديوژنس لرتيوس (Diogeues Leartius)ى يۆنانى كە لە ساڵانى 210 پاش لەدایکبوونى حەزرەتى عيسى ژياوە، لە كتێبێكدا دەربارەى خستانوس، چەند شتێكى نوسيوە‌و لە زمان ئەوەوە دەبێژێ كە زەردەشت 6000 ساڵ پێش هێرشى خەشايارشا بۆ سەر يۆنان ژياوە (ئەم هێرشە لە ساڵی 480 پ.ز رويداوە) لە بڕێ لە ژمارەكانى ئەو كتێبە لە بريتى 6000 ساڵ، 600 ساڵ نوسراوە. وە تا ئێستا ئاشكرا نەبووە كە كاميان راستترە، (لەو سێ نوسخەيەى كەلە كتێبى ناوبراو ماوەتەوە، يەكێكيان ساڵی 600‌و دوانەكەى ديكەيان ساڵی 6000 نوسراوە).

2-     پلينوس Plinius نووسەرى رۆمى (23-79ز) كتێبێكى گەورەى هەبووە بە نێوى Naturalis – Historia كە لەبەشى 30 سيهەميدا نوسيووێتى ئەرستۆ‌و ئەدكسوس Eudoxus كە هەردووكيان لە قوتابيانى ئەفلاتونى فەيلەسوفى بە نێو بانگى يۆنانين، مێژووى ژیانى زەردەشت بە 6000 ساڵ پێش مردنى مامۆستاى خۆيان دەزانن.

پلينوس لە هەمان كتێبدا دەبێژى كە هرميپوس (يەكێك لە زانا مەزنەكانى يۆنان بووە‌و لە ساڵانى 250 پ.ز دا ژياوە ژیانى زەردەشتى بە 5000 ساڵ پێش شەرِى تەروادە (ترويا Troy) كە لە ساڵی 1184 پ.ز رِويداوە، داناوە . پلينوس دووبارە دەبێژێت كە موسا چەند هەزار ساڵێك پاش زەردەشت هاتووە.

3-   ديوژنس لرنيوس كە لە مەوبەر ناومان برد، لە كتێبێكدا دەربارەى يەكێكى دى لە شاگردەكانى ئەفلاتون دەدوێت بە نێوى هرمودوروسHermodoros‌و دەبێژێ كە ئەم هرمودوروسەش مێژوى ژیانى زەردەشتى بە 5000 ساڵ پێش شەرِى تەروادە داناوە.

4-  پلوتارك مێژوونوسى يۆنانى (46-125ز) مێژوى ژیانى زەردەشت بە 5000 ساڵ پێش شەرى تەروادە دادەنێت.

5-  سوئيداس Suidas (970ز) كتێبێكى فەرهەنگى هەبووە كە تێياد لەژێر وشەى زەردەشت نووسيوێتى كە ئەم پەيامبەرە لە 5000 ساڵ پێش شەرِى تەروادە لەدايكبووە.

6- زاناى ئەلێمانى بارۆن بون سن Baron Bunsen لە كتێبێكدا بەنێوى Egypts place in universal History  سەردەمى ژیانى زەردەشت بە 6500 ساڵ پێش لەدایکبوونى عيسا دەژمێرێت.

7- ڤۆلتێر Volter ى فەرەنسى سەردەمى ژیانى زەردەشت بە 6000 ساڵ پێش كوروش دادەنێت.

لەبەر رِۆشنايى باوەرِى ئەو نووسەر‌و مێژوونوسانەى ناومانبردن ئەم خاڵانەى خوارەوەمان وەدەستدەكەوێت:

أ- زوربەى نوسەرانى يۆنان‌و رۆمى، كات‌و سەردەمى پەیدابوونى زەردەشت بە 5000 ساڵ پێش شەرِى تەروادە دادەنێن‌و لەبەر ئەوەى ئەو شەرِە لە ساڵی 1184 پ.ز رِوويداوە كەواتە دەتوانين بێژين مێژووى پەیدابوونى زەردەشت بە باوەرِى ئەو نووسەرانە دەبێتە 6184 ساڵ پ.ز (5000+1184).

ب – دوو كەس لە قوتابيانى ئەفلاتون (ئەرستۆ‌و ئەدكسۆس)مێژووى پەیدابوونى زەردەشت بە 6000 ساڵ پێش مردنى مامۆستاى گەورەى خۆيان دەزانن، ئەفلاتون لە ساڵی 347 پ.ز كۆچى دواى كردووە.

كەواتە بە قسەى ئەرستۆ‌و ئەدكسۆس، دەبێ كات‌و سەردەمى پەیدابوونى زەردەشت ساڵی 6347 پ.ز بو بێت (6000+347).

ج – لەبەر ئەوەى هێرشى خەشايارشا بۆ سەر يۆنان لە ساڵی 480 پ.ز رِوويداوە، بە قسەى خستانوس دەبێ كاتى پەیدابوونى زەردەشت ساڵی س6480 پ.ز بو بێت (6000+480).

ڕۆژهەڵاتناسان‌و ئاوێستا زانان بەرپەچى ئەو کەسانەى دەدەنەوە كە مێژووى 6000 ساڵ پ.ز بە كاتى پەیدابوونى زەردەشت دادەنێن‌و بەڵگەيان ئەوەيە كەوا مێژووى ئێران زەمين تەنيا لەسەردەمى مادەكانەوە ئاشكرابووە‌و ئەوانەى پێش ئەمان ژياون، تا ئێستا مێژوويان رِوون نەبۆتەوە‌و هيچ ئاسەوارێك لەشاكانى پێشدادى‌و كەيانييەكان كە لە ئاوێستا‌و شانامەى فيردەوسى، باسيان لێكراوە نييە، و زوربەى زۆريان ئەم شايانە بە داستانى ئەفسانەيى دادەنێن، بەڵام هيوادارين كە بەهۆی توێژينەوەى زانستى رۆژێك بێت كە ئاسەوار‌و خشتە نوسراوە شاراوەكان لەنێو جەرگەى خاكدا بدۆزرێتەوە‌و بە شێوەيەكى زانستانە دەربارەى مێژووى دێرينى ميللەتانى ئارى  بەتایبەتی نەتەوەى كورد‌و پەيامبەرى مەزن‌و نەمرمان  زەردەشت ئەو شتانەى‌ون‌و ناديارن ئاشكرا بن‌و پەردە لەرِوى ئەم رِازە گەورەيە راِبمالێرێت.

 

بیرۆکە‌و بۆچونى سێهەم:

زۆربەى ئاوێستا ناسان‌و ڕۆژهەڵاتناسانى ئەم چەرخانەى دوايى، كە دەربارەى مێژووى دێرينى ئێران، توێژينەوەيان بووە‌و دەربارەى كات‌و سەردەمى پەیدابوونى زەردەشت، لێكۆلێنەوەيەكى فرەيان بووە‌و گەيشتونەتە ئەو رِاستييەى كەوا بۆچونى دووهەم پەسەند نەكەن، لەبەر ئەوەى ئەو مێژووەى دايانناوە، زۆر كۆنە‌و دەكەوێتە پێش زانياريمان دەربارەى مێژوو، وە تا ئێستا هيچ شتێكى زانستى دەربارەى ئەوکاتە نەزانراوە، هەروەها  بۆچونى یەکەميش پەسەند ناكەن لەبەر ئەوەى مێژووەكەى زۆر لەوە نزيكترە كە رِاستى پالێپشتى بكات هەروەكو لەمەوبەر باسمان كرد.

 بەپێويستىدەزانم لێرەدا باوەرِو بۆچونى بڕێ لە زانايانى ئەم چەرخە بخەمە پێش چاو:

خوالێخۆشبوو پرۆفيسۆر پورداود كە يەكێكە لە هەرە بەناوبانگترين ئەو کەسانەى كە زوربەى ژیانى خۆى تەرخان كرد بوو بە لێكۆلێنەوە دەربارەى مێژووى ژیانى زەردەشت‌و ئاينى  خواپەرستى‌و زمانى ئاوێستا، ناوبراو لە كتێبەكانى خۆيدا، پاش ياداشتكردنى باوەرى زۆربەى نوسەرەكان گەيشتۆتە ئەو راستييەى كەوا مێژووى پەیدابوونى زەردەشت چەرخى هەشتەمى پ.ز‌و ژورتر بووە، و زێتر بە 1080 ساڵ پ.ز دادەنێت، شاپور شهبازى، كە يەكێكە لە توێژەرە بەناوبانگەكانى سەردەم، سەبارەت بە داستانە مێژووييەكان‌و مێژووى خەوارەزم‌وسياوەش ساڵی 1080 پ.ز بە ساڵی لەدایکبوونى زەردەشت دەژمێرێ‌و دەبێژێ:

(بە گوتەی – بيرونى – خوارەزمييەكان كاتى هاتنى سياوەش كورِى كەيكاووس بۆ خوارەزم‌و فەرمانرِەوايەتى ئاسياى ناوەنديان كردۆتە مێژوو‌و رۆژى نەتەوەيى خۆيان، ئەم رِووداوە لە 888 ساڵ پێش ئەسكەندەرى مەكدوێنى. واتە 1200 ساڵ پ.ز بووە، بەگوێرەی ئەوەى كە لە شانامەدا هاتووە، فردەوسى چوار نەوە لەنێوان سياوەش‌و زەردشت دەستنيشان دەكات، كەوايە، بەگوێرەی ئەم بۆچوونە ئاينى زەردەشتى دەبێ نزيكەى 1080 پ.ز بڵاو بووبێتەوە.

لەبەر ئەوەى بيرونى خۆى خەڵکى خەوارەزم بووەو خەوارەزمييەكان بە (كەلتورپەرستى) بەناوبانگبون دەشێ ئەم مێژووە رِاستتر بێت لە مێژووەكانى ساسانييەكان)

ويلهام گيگرى ئەلێمانى، بارتلومە، ريخلت Reikhlt‌و ئاندريا F.C. Andrea ڕۆژهەڵاتناسى ئەلێمانى تێل C.P. Tieleى هۆلێندى كليمن C.Clemenتوێژەرى فەرەنسەيى، لە نوسينەكانى خۆياندا، كات‌و سەردەمى پەیدابوونى زەردەشت، بە چەرخى نۆهەمى پ.ز دەزانن. دكتور دالا كاتى پەیدابوونى زەردەشت بە 1000 ساڵ پ.ز دادەنێت. ژبيح الله بهروز، پاش لێكۆلێنەوەيەكى يەكجار زۆر‌و بەهۆی ژمارەگەرييەكى ئەستێرە ناسينەوە گەيشتۆتە ئەو باوەرِەى كە بە تەواوەتى كاتى لەدایکبوونى زەردەشت بە نەورۆزى ساڵی 1768 پ.ز دادەنێت.

پرۆفيسۆر ميلز، زاناى ئينگليزى‌و مامۆستاى زمانى ئاوێستايى‌و وەرگێرى گاتاكان، كاتى پەیدابوونى زەردەشت بە زێتر لە 1500 ساڵ پ.ز دادەنێت، ئەم زانايە (ميلز) دەبێژێ:

 تا چەند ساڵك لەمەوبەر، وامدەزانى كەنابێ كاتى پەیدابوونى زەردەشت زێتر لە 1500 ساڵ پ.ز بێت، بەڵام پاش لێكۆلێنەوە‌و خوێندنەوەى سەرچاوەكان، بۆم رونبۆوە كە هەر چەند كاتى پەیدابوونى زەردەشت لە 1500 ساڵ پ.ز، پێشترو مەنتيقى (لوێژيكى) ترە، چونكە هەر كاتێك زمانى گاتاكان بە پێش سەردەمى خۆرپەرستن بزانين، دەتوانين ئەم كتێبە ئاسمانيە بە كۆنترين كوێنوسى خەتى بزانين كەتا ئێستا گەيشتۆتە دەستمان، بەڵام بەگوێرەی هەموو ئەو رِاستيانە  بەتایبەتی مێژووى دێرينى ئێران‌و ئەو هەموو گۆرانكاريانەى كە بەسەر زمانە ئاريايەكان هاتووە‌و هەروەها نەبوونى ناوى (مهر) و (هوم) لەنێو گاتاكاندا (مەبەستمان لەو دوو ئيزەدەيە كە لە ئاوێستاى نوێدا‌و لە رێگ‌ويد بە دورودرێژى باسيان لێكراوە)

 ئەمانە هەموو ‌وا پيشان دەدەن كە ماوەيەكى يەكجار زۆر‌و ساڵانى فرەى خاياندووە تاوەكو ئاينێك كە هيچ جۆرە ئەفسانە‌و دەمارگيرێتى تێدا نەبووە ئا بەم جوێرە تووشى نوشوست بێت،بێگومان ئەو ئيزەدە هاوبەشانەى كە لە (يەشت)ە كان‌و رێگ‌ويد باسيان لێكراوە، فرە كۆنن، كەوايە ئەگەر كات‌و سەردەمى گاتاكان بە پێش پەرستنى ئەم ئيزەدانە بزانين (چونكە لە گاتاكاندا بە هيچ جورێك باسى ئەمانە نەكراوە). ناتوانين مێژوويەكى دياريكراو بۆ دێرێنێتى گاتاكان دابنێن.

فيروز ئازەر گوشەسب موبدى زەردشتيەكان، لەوباوەرِەدايە كەوا كاتى پەيدابونى زەردەشتى نەمر‌و پاك، دەگەرێتەوە تا 3000 ساڵ پ.ز‌و بەرەو ژورتريش.

پرۆفيسۆر رامپيسى ئەلێمانى لەروى بەراورد كردنىوشەى ئاهورامەزدا كە لە گاتاكاندا، هەروەها لە كتێب‌و نوسينەكانى سەردەمى هەخامنشى يەكاندا باسكراوە، دركى بە دێرينى سەردەمى زەردەشت كردووە، ئەم زانايە دەبێژێ:

(لەسەرانسەرى گاتاكاندا‌ وێڕای ئەوەى كە زێتر لە 200 جار ناوى ئاهورامەزداى تيا هێنراوە، وەلێ زوربەى زۆرى بەشێوەى مەزدائاهورا، وەياخود بە شێوەى جياجيا وەك مەزدا، ئاهورا نێوبراوە، كەچى لەسەر بەردە  نوسراوەكانى هەخامەنشى يەكانى هەميشە ناوى خوا بە ئورمزد (هورمزد) ئاهورامەزدا براوە، ئەم باسە ‌وادەگەيەنێت كەوا ماوەيەكى يەكجار زۆرى خاياندووە‌و دەتوانين بێژێن هەزارەها ساڵی پێچووە بۆئەوەى ناوێكى‌وا كە رۆژانە چەندين جار، لەسەر زمانى خەڵک بووە، ئا بەم شێوەيە بگۆرێت يانى لە شێوەى مەزدائاهوراوە بگۆرێت بۆ ئاهورامەزدا‌و ئورمزد، گۆرينى زمان بەم شێوەيە زۆر مەحاڵە لە ماوەيەكى كورت‌و كەمدا رِوبدات، مەگەر ئەوەى چەند سەدەيەكى بەسەردا تێپەرێت)، بەگوێرەی ئەو قسانەى رامپيس دەبێ كاتى پەیدابوونى زەردەشت دەوروبەرى 3500 ساڵ پ.ز بێت.

قازى صاعد الاندلوسى (420-462 ە.ق) لە كتێبى (التعريف بگبقات الامم) ل. 161 -162، دەربارەى خونكارانى ئێران‌و ئاينى دێرينى ئەو ناوچەيە‌و گوشتاسەب شا‌و باوەر‌و كاتى پەیدابوونى زەردەشت باس دەكات‌و دەبێژێ:

كە زەردەشت 1300 ساڵ پێش كوشتنى يەزدەگوردى سێهەم (دواشاى ساسانيەكان) پەيدابووە.

ئەدورا ماير دەبێژێ:

سەردەمى پەیدابوونى زەردەشت دەگەرێتەوە بۆ 1000 ساڵ پ.ز ناوبراو ئاماژە بۆ ئەو نوسينانە دەكا كە لە خوێنكارەكانى ئاسورى لە چەرخى هەشتەمى پ.ز بەجێماوە‌و تيايدا ناوى مەزدكۆ Mazdako كە يەكێك بووە لە شازادەكانى ماد، براوە ناوبراو دەبێژێ كە ئەم ناوە، لە مەزداپەرستى يەوە وەرگيراوە كە لەنێو مادەكاندا لايەنگيرانێكى فرەى هەبووە، ماير، دەبێژێ كە مەزداپەرستى پێش چەرخى هەشتەمى پ.ز لەنێو مادەكاندا بووە‌و پاشان بەرەو (پارس) رۆشتووە.

گولدنەر، سەرەتا مێژووى لەدایکبوونى زەردەشتى وەك بۆچونى یەکەم زانيوە، پاشان باوەرِى بەوە هێناوە كە زەردەشت لە 1000 ساڵ پ.ز لەنێو مادەكاندا هاتۆتە جيهان‌و ئاينى مەزداپەرەستى بڵاوكردۆتەوە.

بارتلومە لەدایکبوونى زەردەشت بە 900 ساڵ پ.ز دادەنێت، ويسن دونك wesen donck، لەدایکبوونى زەردەشت بە 900 تا 1000 ساڵ پ.ز دادەنێت.

مولتون، لەدایکبوونى زەردەشت بە 900 تا 1800 ساڵ پ.ز دادەنێ، پرۆفيسۆر هومل Hummelى ئەلێمانى سودى لە خشتە نوسراوەكانى ئاسوريەكان وەرگرتووە كەلە 1000 ساڵ پ.ز نوسراوە‌و تيايدا ناوى ئاسورا – مازا Assors – Mazza بە ماناى ئاهورامەزدا لێكداوەتەوە‌و دەبێژى كە سەردەمى پەیدابوونى زەردەشت دەگەرِێتەوە بۆ پێش هەزارەى یەکەمى پ.ز.

پرۆفيسۆر هيپل Hippel پسپۆرى زمانەوانى ئەلێمانى بەهۆی زانستى زمانەوانى نوێ وە لەوباوەرەدايە كە زەردەشت بە لايەنى كەمەوە 1000 ساڵ پ.ز لەدايكبووە.

پرۆفيريۆس Prophyrius نوسەرێكى يۆنانى بووە‌و لە سەدەى سێهەمدا ژياوە ئەم نوسەرە پیتاگۆرسى زاناى بەناوبانگى يۆنانى (497 – 582 پ.ز) بە قوتابى زەردەشت دەزانێت‌و لەوباوەرەدا بووە كە فيپاغوێرس زۆر نهێنى لە موغەكانەوە فێربووە. ئەم نوسەرە لە زمان فيپاغۆرسەوە دەبێژێ:

كە موغەكان دەربارەى خوايەك بەناوی (ئەرومازسى) دواون كە لەشى لە روناكيەكى (بێ خەوش – خالص) پێكهاتووە، رِۆحى ئەم خوايە تەنيا باوەرى بە راستى هەيە‌و دژى درۆ‌و خراپەيە.

سن سيلوس‌و پانودوروس، دوو نوسەرى رۆمى بون‌و مێژوى زەردەشت بە 1200 ساڵ پ.ز دەزانن.

هەخامەنش، دامەزرێنەرى بنەماڵەى هەخامەنشى، سەرەتا لەژێر چاودێرى مادەكان‌و ئيلامى يەكاندا، دەوڵەتێكى دامەزراند، لە پاشاندا كورەكەى چيش پيش (640-675 پ.ز) خۆى لە دەست ئيلاميەكان رزگار كرد‌و ناوچەى (پارسا‌و ئەنشان)ى خستە سەر‌ووڵاتەكەى، پاش ئەمە‌ووڵاتەكەى لەنێوان دوو كورەكانى دابەشكرد، ئاريارامش Ariaramaes (640-590) و كورشى یەکەم (600-640) شايانى باسە، سينى يەكى زێرين لە ئاريارامش بە جێماوە كە دەگەرِێتەوە بۆ چەرخى حەوتەمى پ.ز لەم سينى يەدا نوسراوە:

((ئەمە خواى مەزن هورمزدە كە ئەم‌ووڵاتە‌و ئەم خونكارييەتيەى بە من بەخشيوە..))

ئەم نوسينە‌وادەگەيەنێت كە لە چەرخى حەوتەمى پ.ز دا ئاينى زەردەشتى لەوناوچەيەدا رەخنەى كرد بو، كەوايە دەتوانين بێژين كە پەیدابوونى زەردەشت فرە پێش هەخامەنشى يەكان بووە.

دكتور جيهانگير ئۆشيدەرى (موبدى موبدان) بە بۆنەى ساڵيادى شەهادەتى زەردەشت لە (هۆڵی بەهمەن) ى ئەنجومەنى زەردەشتييەكانى تاران، لە ئاخافتنێكدا كە لە رۆژنامەى (صبح امروز) ژمارە 299 رۆژى دووشەممە 27 ديسەمبەرى 1999 (6ى دەى مانگى 1378) دەبێژێ:

(.... زەردەشت لە تەمەنى سى ساڵيدا، پاش ئەوەى دە ساڵ لەخەلێوەتدا بووە، و بيرى لە چوێنيەتى بارى ژیان‌و هەلێسوراندنى كردۆتەوە، كتێبى ئاوێستاى پێ ئيلهام كراوە‌و بە پەيامبەريتى هەلێبژێردراوە، هەنۆكە 3737 ساڵ بەسەر ئەو رووداوە تێپەر دەبێ، ناوبرا‌و درێژە بە قسەكانى دەدا‌و دەبێژێ، زەردەشت لە تەمەنى 77 ساڵيدا‌واتە 1691 ساڵ پێش لەدایکبوونى مەسيح لەتەک 72 كەس لە پەیڕەوەكانيدا شەهيد دەبن...)

ئەوە بوو كورتەيەك دەربارەى باوەرى هەندێ لە زانايان سەبارەت بە كات‌و سەردەمى پەیدابوونى ئەم پەيامبەرە نەمرە، لێرەدا دەمانەوێ بێژين، هەر چەندە هەموومان دەخوازين‌و پێمان خۆشە، رۆژى لەدایکبوون‌و شوێن‌و كات‌و هەموو شتێك دەربارەى ژیانى پەيامبەرەكان بە گشتى بزانين.

 بەتایبەتی گەورەترين شانازى نەتەوەكەمان، زەردەشت، كە بۆ یەکەمين جار لە مێژووى ئادەميزاد بانگى پەرستنى خواى تاكو تەنياى داوە، بەڵام دەبێ باوەرمان بەو راستى يە هەبێت كە نەزانينى ئەم زانياريانە هيچ لە گرنگى‌و پلە‌و پايەى ئەم ئاينە كەم ناكاتەوە، وە هيچ گەردێك ناخاتە سەر گەورەيى‌و پێرۆزى‌و پێويستى ئەم پەيامە، هەروەك چلۆن دەزانين‌و بۆمان ئاشكرايە كە (خۆر)، هەموو رۆژێك لە ڕۆژهەڵاتەوە هەلێدێت، و بە تيشكى بە تين‌و زێرينى خۆى زەوى رووناك دەكاتەوە‌و گەرمايى پێدەبەخشێ‌و مايە‌و هۆى ژیانێتى، روناهى‌و گەرمايى بە شێوەيەكى وەها يەكسان بڵاودەكاتەوە كە لە گشت لايەكەوە سوودى لێوەربگيرێت..

ئەم زانياريانە‌و سەدانى ديكەش دەربارەى ئەم خۆرە بزانين، بەڵام تەنێ يەك شتى لێ نەزانين ئەويش ئەوە بێت، كە كەى‌و چلۆن پەيدا بووە، وە كەى لەنێو دەچێت يا نەزانين ئەم هەموو تيشك‌و گەرماييە لەکوێوە دەهێنێت‌و بە چ شێوە‌و رژێمێك (سيستەميك) ئاوەها بە يەكسانى دابەشيان دەكات... ئايا ئەم نەزانينەمان دەربارەى خۆر هيچ شتێك لە روناكى‌و گەرماييەكەى كەم دەكاتەوە؟ ياخود لە نياز‌و پێويستيمان بۆى كەمدەكاتەوە؟ بێگومان نا لەبەر ئەوە فرە گرنگ نيە بزانين يا نەزانين فڵان پەيامبەر كەى‌و لەکوێ لەدايكبووە، بەڵکو ئەوەى گرنگە زانينى بنچينەى ئەو ئاينەيە كە بزانين لەسەر چ راستى يەك بناغەى دارێژراوە، و ئايا پەيامى ئەو ئاينە رێگەى خۆشى‌و بەختەوەرى‌و پێشكەوتنى ئادەميزادى تێدا ديارى كراوە؟

 دەتوانين هۆى نەزانينى سەردەمى لەدایکبوونى زەردەشت بە كورتى لە چەند خالێێكدا باس بكەين:

یەکەم هۆ: دەگەرێتەوە بۆ دێرينێتى سەردەمى لەدایکبوونى زەردەشت، هەر وەكو گوتمان، مێژوو نوسەكانى يۆنانى‌و رۆمى، ئەو مێژووە دەگەرِێننەوە بۆ 8000 ساڵ لەمەوبەر، هەروەها ڕۆژهەڵاتناسەكان‌و ئاوێستا ناسانى ئەم چەرخانەى دوايش، كاتى پەيدا بوونى زەردەشت بە لە پێش دروستبونى ئيمپراتۆريەتى ماد دادەنێن، كە ئەويش دەكاتە نزيكەى 3000 سال لەمەوبەر، ئەم دێرێنێتى يەى مێژوو‌و نەبوونى هيچ بەڵگەيەكى زانستى دەربارەى ئەو سەردەمە، وايكردووە كەبە تەواوى نەزانرێت كەى زەردەشت لەدايكبووە، تەنانەت سەبارەت بە شوێنى لەدايكبونيشى بير‌و رِاى جياوزا هەبێت.

دووهەمين هۆ: بە ئەم گرفتە دەتوانين بێژين دەگەرێتەوە بۆ ئەو هەموو كارەساتە دڵتەزێنانە كە بەسەر ئەم ناوچەيەدا هاتووە، گرنگترينيان هێرشەكانى ئەسكەندەرى مەقدونى‌و عەرەبە موسوڵمانەكان بووە كە بوونەتە هۆى سووتان‌و لە ناوچوونى هەموو ئەو كتێب‌و زانياريانەى دەربارەى زەردەشت‌و ئاينەكەى نوسرابوون، يەكێ لەو كتێبانەى لەو هێرشانەدا سوتاوە نێوى (سپندنسك) بووە، كە بەشێك بووە لە بيستويەك بەشى كتێبى ئاوێستا‌و تيايدا باسى ژیانى زەردەشت‌و كات‌و شوێنى لەدایکبوونى كرابوو.

سێهەمين هۆ: دەگەرێتەوە بۆ نەبوونى چاپوچاپەمەنى... هەروەكو دەزانين لەو سەردەمانەدا گەر بيانويستايە شتێك بنوسنەوە، يا لەسەر پێستى ئاژەڵ يا لەسەر گەڵاى درەخت‌و ئێسكى ئاژەڵ‌و لە پاشان لەسەر خشت دەياننوسى، كە بێگومان ئەوە خۆى لە خۆيدا ئەركێكى فرە گەورە بوو، ئەگەر بويسترايە دەقێكى ديكە لە باسێك بنوسرێتەوە،ئەوا ئەو كەسەى دەينوسييەوە، بە ئارەزو‌و بۆچونى خۆى، شتى دەخستە سەر يا ڵی لادەبرد.

گرنگى، پيرۆزى‌و سوودبەخشينى ئەم ئاينە بۆ کۆمەڵگاى مرۆڤايەتى بە ئەندازەيەكە كە زوربەى ئەو زانايانەى خەريكى توێژينەوە سەبارەت بەم ئاينە بوون‌و بە شێوەيەك ئەوينى ئەوپەيامبەرە پيرۆزە لە دڵیان چەسپيوە كە خۆيان باوەريان بە هەر ئاينێكى ديكە بو بێت، باسى مەزنێتى‌و پيرۆزى ئاينى زەردەشتيان كردووە بۆ‌وێنە:

ويتنى Whitney زاناى ئەمريكى لە كتێبىLife and teaching of Zoroaster دەبێژێت :

((بەڵام بەش بە حاڵی عيسا چلۆن دەتوانێ بەرانبەر ئاينێك كە زەردەشت فرە لە پێش ئەودا چەندين جار باسى بير، وتە‌و كردارى چاکى كردووە، ئاينێكى خاستر روبەروو بكاتەوە؟ ئايا ئەم سێوشەيە بنچينەى هەموو كارێكى باش بۆ گشت ئاينەكان نيە؟ ئايا هيچ پەيامبەرێك دەتوانێ بۆ هەموو بوارەكانى ژیان شتێكى زێترى بخاتە سەر؟لەوانەيە كەسگەلێك بێژن، ئەرێ، ئەويش ئەوينى عيسايە كە دەتوانين بيخەينە سەر ئەم ڕەچەڵەکانە ! وەلێ كەسێك كە بيرى چاک‌و پاك بێت، نەك تەنيا عيسا، بەڵکو هەموو جيهان‌و ئافەريدەى جيهانيشى خۆشدەوێت، كەسێك كە بيرى چاک‌و پاكى هەبێت، بێگومان دڵپاكيشە هەميشە بيرى چاک بنچينەى رِاستى‌وتەی خاس‌و كردارى چاکە.))

رابندرانات تاگور، هەستيار‌و فەيلەسوفى بە نێو بانگى هيند دەبێژێ:

((زەردەشت مەزنترين پەيامبەرە كە لە مێژووى دێرينى ئادەميزادا پەيدابووە، و بەهۆی فەلسەفە‌و بنەرەتەكانى ئاينەكەى ئادەميزادى لە بارودۆخێكى فرە نالەبار‌و دژوار رِزگار كردووە.))

ساموئل لنگ زاناى گەورەى ئينگليسى لە كتێبى Amodern Zorostrian لە بەشى سيانزەهەمدا دەربارەى ئاينى زەردەشت دەبێژێ:

((ئەز لەم باسەدا گەرەكمە بيسەلمێنم كە راستى ئاينى زەردەشت لە پاش چەند سەدەيەكى يەكجار زۆر، گەر بمانەوێت لەتەک زانستى ئيمرِۆدا بەراوردى بكەين، دەبينين چونيەكن، وە زۆر نوێ دەنوێنێ، گشت ئەو جياوازى‌و ناكۆكيانەى لەنێوان ئاينەكان‌و زانستدا هەن، تێكرا لادەبێت.))

هەروەها دەبێژێت:

((لەتەک ئەوەى لە مێژەوە زەردەشت پەيامى خۆى راگەياندووە بەڵام هەنۆكەش دەتوانێت پێويستيەكانى مادى‌و مەعنەوى ئيمرۆى کۆمەڵگاى مرۆڤايەتى وەديهێنێت.))

پرۆفيسۆر جيمزدارمستتەر دەربارەى ئاينى زەردەشت دەبێژێ:

((ئاينى زەردەشت بە مانايەكى فراوان بريتيە لە ئاينى ژیان، ئەم ئاينە دوو شتى بۆ مرۆڤ بە خەڵات هێناوە:

یەکەميان ئاكار‌و دووهەميان هيوايە، هەر كەسێك بەم دوو چەكە چەكدار بێت، دەتوانێت بە ئارامى برِوانێتە ژیان‌و چارەنووس، و بەسەر گشت كێشە‌و گرفتەكانى ژیاندا سەر بكەوێت.))

پرۆفيسۆر جان راچر دەبێژێ:

((زەردەشت بايەخێكى زۆرى بە ئازادى دەربرِينى‌ويستو باوەرِ دەدا لە روانگەى ئەوەوە، مرۆڤ ئازادە رێگەى راستى (ئاشا) هەلێبژێرێت ياخود رێگەى درۆ بگرێتە بەر. مرۆڤ لێپرسراوى بەختەوەرى خۆيەتى.))

چترجى دەبێژێ:

((ئاين‌وشەريعەتى زەردەشت، نيشاندەرى دوندى فەرهەنگى ئاكارى ئارياييە، لە يەك ئاندا بەهرەبردن لە ژیان‌و دنيا پەرست نەبوونە، لە مەيدانى جەنگدا دلاوەر بوون‌و لە هەمان كاتدا دژى شەرِوشۆر‌و هەراوهوريا بونە.))

پرۆفيسۆر ميلز دەبێژێ:

((دەربارەى تايبەتكارييەكانى ئەم مامۆستاى مرۆڤايەتيە، دەتوانين بێژين كە ئامۆژگاريە بەنرخەكانى كە لە گاتاكاندا باسيكردووە، لە هيچ كات‌و چەرخێكدا‌و لە هيچ شوێنێكى جيهاندا، ئەوەى تا ئێستا بيستراوە، بێژراوە، وە بينراوە، كەسێك نەبووە كە بەم شێوەيە ژير‌و دانا بێت، هەر چەندە ئيمرۆكە بڕێ لەو بير‌و‌وتە بەنرخانە وەك فەلسەفەيەكى ئاينى‌و ئاكارى جێى خۆى لە کۆمەڵگا كردۆتەوە، بەڵام لەو کاتێنەدا‌و لەو رۆژانەدا هيچ كەس لەم جۆرە قسانەى نەكردبوو، و ئەو بيرە فرە نوێ بوو بۆ ئەو رۆژگارانە.))

زێدى لەدایکبوون‌و كورتەيەك لە ژیانى زەردەشت

لەبەر رۆشنايى نوسراو‌و داستانى زەردەشتيەكان، پەيامبەر لە يەكێ لە رۆژانى وەرزى بەهار لەدايكبووە، ئەو رۆژەش، رۆژى شەشى خاكە لێوە (نەورۆز) بووە كە دەكاتە 26ى مارت، لەو رۆژانەدا (لوهراسەب) ى كورەزاى كەى قوباد، خونكارى ئەو ناوچەيە بووە.

كتێبى (دينكرد)⁹ ‌و كتێبە ئايينيەكانى ديكەى زەردەشتيەكان دەبێژن:

لەكاتێكدا زەردەشت لەدايك بووە، بە پێچەوانەى هەموو منداڵێك كە بەدەم گريانەوە دێنە دنيا، ئەم منداڵە بە پێكەنينەوە¹⁰ چاوهەلێدێنێ، بەگوێرەی نووسينەكانى زەردەشتيەكان، وادەردەكەوێت، زەردەشت لەشوێنێك بەناوی (رەگا) رەغا Ragha يا رغە لەدايكبوێت، ئەموشەى (رەغە)يە ئيمرۆ پێى دەبێژن (رەى)، فرە لە ميژوونوسان‌و ئەوانەى زمانى پەهلەوييان بە زمانى فارسى وەرگێراوە لەوباوەرەدان كەوا شارى رەغە، هەمان شارى رەى ئازەربايجانە هەندێكى ديكەيان دەبێژن كە شارى رەى نزيك تارانى ئێستايە... بە كورتى، ئەوەمان بۆ دەردەكەوێت كە لەو سەردەمەدا، دوو شار هەبوون بە نێوى (رەى) يەكێكيان لە ناوچەى ئازەربايجان بووە (نزيك شارى‌ ورمێ) و ئەوەى ديكەيان ئەم (رەى)ە يە كە كەلاوە كۆنەكانى نزيكى شارى تارانە، لەسەر بەردە نوسراوەكانى بێستون كە لە داريوشى گەورەى هەخامەنشى بە جێماوە، تيايدا باسى شارى (رەگا) دەكات‌و تيايدا دەبێژێ كە ئەم شارە يەكێكە لە شارەكانى ماد.

عبيد الله بن خردابە كەوا لە دەوروبەرى ساڵانى 200 هيجريدا ژياوە لە كتێبى (الممالك‌ والمسالك)، ل – 119، كە باسى شارەكانى ئازەربايجان دەكات، شارى‌ ورمێ بەشوێنى لەدایکبوونى زەردەشت دادەنێت، هەروەها زۆرى ديكەش لە نوسەرانى ئيسلام وەك مەسعودى كە لە ساڵی 345 هيجرى كۆچى دوايى كردووە، هەمزەى ئيسفەهانى (270-350 يا 360 هيجرى) ياقوتى حەمەوى (575-626 هيجرى) بلادەرى (ساڵی 279 هيجرى كۆچى دوايى كردووە) ابن فقيە، قەزوينى، ابو الندا‌و.. گشتيان لە باسى زەردەشتدا دەبێژن كە خەڵکى ناوچەى ئازەربايجانە‌و لە دەوروبەرى گۆلى‌ورمى لەدايكبووە. بەڵام (ئەمين ئەحمەد رازى) لە كتێبەكەيدا بە نێوى _حەوت هەرێم) دەبێژێ:

((... شيز¹¹ شارێكە لەنێوان مەراغە‌ وزنجان، ئاتەشكەدەى ئازەر گوشەسب لەوێدا بووە. ئەم ئاتەشكەدەيە لاى ئێرانيەكان فرە پيرۆز بووە،  بەتایبەتی خونكارەكان رِێزێكى تايبەتيان هەبووە بۆى. زەردەشت لەو شارە لەدايكبووە‌و لەوێوە بەرەو كێوى سەبەلان رۆيشتووە‌و لەوێرادا كتێبى ئاوێستاى نوسيوە‌و بردويەتى بۆ لاى گوشتاسەب شا)) هەندى لە نووسەر‌و مێژوونوسانی وەك شەهرستانى، بۆئەوەى لەنێوان ئەم دوو بۆچونە، باوەرى خۆيان دەربرين، دەبێژن كە باوكى زەردەشت خەڵکى ئازەربايجان بووە‌و دايكى خەڵکى (رەى) بووە، ئەوەى ئيمرۆ زوربەى زانايان‌و ئاوێستا ناسان باوەريان پێيەتى‌و دەيسەلمێنن، ئەوەيە كە زەردەشت لە كوردستان لە ناوچەى‌ورمێ لەدايكبووە، بەڵام دەربارەى ناوى ئەو شارەى تيايدا لەدايكبووە رِاو بۆچونى جياواز‌و جۆراجۆر هەيە، هەروەكو گوتمان برێكيان شارى شيز يا گنجك بە شوێنى لەدایکبوونى دادەنێن‌و هەندێكى ديكەيان شارى‌ ورمێ‌و چەند كەسێكى دى شارى مراغە‌و دەبێژن مەراغە لە دوووشە پێكهاتووە (مە +راغە) كە بنچينەكەى مەرغە بووە‌و ماناكەى رەغەى گەورەيە ياخود رەى گەورە.

لە بەشى يەشتەكاندا كە كۆنترين بەشى ئاوێستاى تازەيە دەبێژێ كە زەردەشت لەسەرزەمينى ئێران ‌ويج Ariya vaeja‌و لە كەنارى رووبارى دائى‌تى¹²ستايشى خواى دەكرد.

خوالێخۆشبوو گيومركريانى لە (ل -12)ى گيونامەدا دەبێژى ێ:

زەردەشت كورى پوروشەسبە، ناوى دايكيشى دغدوە 562 ساڵ پێش لەدایکبوونى مەسيح لە شارى سەردەشت دا هاتۆتە جيهان..

موبد فەيروزى ئازەرگوشەسب لە كتێبى (بخشى از فرهنگ اوستا.ل.44) دەبێرەى رِاڤەى وشەى چچست Chechast دەبێژێ:

(چچست ناوى ئاوێستايى گۆلى‌ورمێ يە كە لە رۆخى ئەم گۆلەدا زەردەشتى پاك پەيامبەرى ئاريايەكان لەدايك بووە، ئەم وشەيە لە شانامەى فردەوسيدا بەخنەخست ناوبراوە)

تا ئێستا دەربارەى ژیانى منداڵی زەردەشت زانياريەكى پوخت‌و تەواومان نييە، تەنێ، ئەو نوسراوەمان لەبەر دەستدايە كە دەربارەى چونيەتى لەدایکبوون‌و باسى ژیانى سەردەمى منداڵی زەردەشت‌و موعجيزەكانى (پەرجۆكانى) دەكات ئەويش كتێبى (زراتشت نامە)يە كە زەرتشت بەهرام بژدو¹³ لە ساڵی 1278 ز دا بە 1575 چامە نوسيوێتى، لەو كتێبەدا نووسەر دەبێژى كتێبێكى لابووە بە زمانى پەهلەوى نوسراوەتەوە‌و تيايدا باسى سەر گوزشتەى جيهان‌و چۆنيەتى دروسبوونى هەواڵی پێشينيان، باسى گەورە پياوان‌و هەروەها باسى ئاوێستا‌و زەندى تيا بووە، لەتەک باسى ژیانى زەردەشت، هەروەها دەبێژێ بۆئەوەى خەڵک زێتر لەم باسانە ئاگاداربن، ئەم نوسينەى بە چامە گۆريوەتە سەر زمانى فارسى...

نووسەر دەبێژێ :

لەسەردەمێكدا كە جيهان پرِبوو لە خراپە‌و پياوخرايان، کۆمەڵگا نوقمى دەريايى نەزانين‌و دواكەوتويى بوو، هيچ كەس نەبوو رێبەرێتى خەڵک بكات‌و بەرەو رۆخى دەريايى ئاسودەيى‌و چاکى‌و ئاسايش بەرێت، خەڵک سەر لێشێواو‌و گومرێ بوون‌و دوركەوتبوون لە رِاستى‌و دروستى بەمە، دڵی ئەهريمەنى سەرۆكى دێوان خۆشوەش بو خواى گەورە فەرمانى دەركرد. دغدو دووگيان بێت لە پوروشەسب گورِى پيترسب، كە لە نەژادى پاكى فەرەيدون كورِى ئابتينە.

دغدو دوگيانی‌ پێنج مانگە بووە بە كورِەكەى، شەوێك خەوێكى فرە ترسناك دەبێنێـت، لە خەويدا پەڵە هەورێكى چڵکن وەك دوو باڵی دالێک، هەموو ئاسمانى خانوەكەيانى بە چەشنێكى‌واگرتەوە رِوى خۆرى لێگرتوون‌و رۆژى رووناكيان لێ بووە بەشەوەزەنگ، لەنێو ئەو پەڵە هەورەدا، دەعباى جۆرا‌و جۆر وەك باران دەبێرى، هەموويان بەددان‌و چنگى تيژەوە، دەهاتنە سەربانى خانوەكەيان، يەكێ لە هەرە ترسناكترين‌و ناشرينترين‌و تيژدانترينيان بە پرتاو هاتو سكى دغدوى هەلێدرِى‌و منداڵەكەى رِفاند... دغدو دەبێژێ، لەم ئازارەدابوم‌و لە ترسانا هاوارم دەكرد، لە پرِ مناڵەكە هاتۆتە قسەو بە دايكى گوتووە، كەخەفەت نەخواو نەترسێت‌و ئارام بگرێت، چونكە ئەمانە بە هيچ كلۆجێك تواناى ئازار پێگەياندنيان نييە‌و توانايان بەسەريدا نييە، يەزدان پالێپشتو چاودێرێتى..

 دغدو دەبێژێت: لە پرِ چاوم بە فريشتەيەك كەوت لە شێوەى لاوێكى شۆخوشەنگ وەك مانگى چواردە، بە دەستێكيەوە لقە دارێكى رۆشەنى پێبوو، وەنامەيەكى ئاسمانى بە دەستەكەى ديكەيەوە بوو، ئەم فريشتەيە هەڵیكوتايە سەر دەعباكان، گشتيان بە پرتاو خانوەكەيان بە جێهێشت‌و رايانكرد، تەنيا سيانيان نەبێ، فريشتەكە هاتە خوارەوە بۆيان‌و بە پرشنگى رووناكى لقە دارەكە هەر سێ جانەوەرەكەى سوتاند، ئەمجا منداڵەكەى هەلێگرت‌و خستيەوە شوێنى خۆى‌و بە دايكى گوت. هەرگيز ترسى ئەم دوژمنانە نەچێتە دڵیەوە چونكو گيانى ئەم منداڵە پيرۆزە هەميشە رزگارى دەبێ لە خراپە‌و مژدەى پێدا كە دڵشاد‌و بەختيار بێت بەمنداڵەكەى كە لە پاشە رۆژدا دەبێتە پەيامبەرى يەزدان. دادو خۆشى‌و رِاستى لەنێو جيهاندا بڵاو دەكاتەوە‌و ئادەميزاد رِزگار دەكات.

دغدو دەبێژێ پاش ئەوەى فريشتەكە ئەم قسانەى كرد ئيدى لەبەر چاوم نەما‌و لە خەو راچڵەكيم...)

گەر بێتو بەووردى چاوێك بخشێنين بەسەر لاپەرەكانى مێژوودا دەبينين، گشت وەيا زوربەى زۆرى پەيامبەران‌و پياوچاکان‌و قارەمانانى داستانە ئەفسانەييەكان، چۆنيەتى لەدايكبونيان هاو جوت بووە لەتەک بڕێ رووداوى سروشتى‌و ياناسروشتى كە بە پەر جۆ (معجزە) دەژمێرێت‌و هەمووى دەبەستنەوە بەهێزێكى ئاسمانى . زەردەشتيش لەم دياردەيە وەدەرنيە.

لەبەر ئەمە، چ پێش لەدایکبوونى‌و چ لە كاتى ژیانيدا بڕێ پەرجۆ‌و ئەفسانەى خراوەتە پالێ.

لەنێو بەشێك لەلاپەرِەكانى ئاوێستادا، باسى بڕێ رووداو كراوە‌و بێژراوە كە لە كاتى لەدایکبوونى پەيامبەر سروشتيش، هاو جوت لەتەک مرۆڤدا، خۆشى‌و شادى خۆى دەربرِيوە. گشت درەخت‌و رووبارەكان. زەوى‌و ئاسمانەكان، هەمويان شاد‌و خۆشحالێ بوون.تەنێ ئەهريمەن‌و دار‌و دەستەكەيەتى كە لە ترسا دەچنە ناخى زەويەوە‌و خۆيان حەشاردەدەن. بەڵام ئەوەى سەرنج رِادەكێشێ ئەوەيە، لە گاتاكاندا كە نوسينى زەردەشت خۆيەتى، بە هيچ جۆرێك باسى پەرجۆى تێدا نەكراوە، نوسەرى كتێبى، زراتشت نامە)، باسى چەند پەرجۆيەك دەكات كە لەسەردەمى كۆرپەيى‌و مير منداڵی زەدەشت روويداوە، نوسەر لە كتێبەكەيدا دەبێژێ:

((... پاش لەدایکبوونى زەردەشت یەکەمين پەرجۆى ئەم پەيامبەرە ئەوە بوو، كە وەك گشت منداڵێكى ئاسايى بەدەم گريانەوە لەدايك نەبووە، بەڵکو كاتێك هاتۆتە دنيا دەم بە پێكەنينەوە بووە، پێكەنينەكەى بە شێوەيەك بوو كە گشت دانيشتوانى ماڵەكە كە لەوێرادا بوون، هەستيان پێكردووە.))

پەرجۆى دوهەم:

(لەسەردەمى لەدایکبوونى زەردەشتدا (دوران سرون) ناوێك گەورە‌و ميرى ناوچەكە بووە، ئەم پياوە، فرە بى‌ويژدان‌و ستەمكار بوو، هەر كە دەنگوباسى لەدایکبوونى زەردەشت دەبيستێ‌و بۆى رِوندەبێتەوە كە ئەم منداڵە دەبێتە پياوێكى بليمەت‌و مەزن، جادو‌و درۆ‌و دەلەسەى هەموويان پۆچ دەكاتەوە، برِيارە دەدات كە هەرچى زووتر بيكوژێ، بە پەلە خۆى دەگەيەنێتە ماڵی پورو شەسب، و دەچێتە سەر (لانكەى) زەردەشت‌و هەڵیدەگرێت، خەنجەرەكەى لەكێلان رِادەكێشێ بۆى، بەڵام هەر كەدەستى بەرزدەكاتەوە، بەفەرمانى ئاهورامەزداى توانا، دەستى سرِدەبێ‌و لە كار دەكەوێ، بەمجۆرە ناتوانێ مەرامى گڵاوى خۆى ئەنجام بدات‌و ئەم كۆرپە پيرۆزە بكوژێت، ناچار دەبێ زەردەشت دادەنێتەوە شوێنى خۆى)

پەرجۆى سێهەم:

پاش ئەوەى جادوكەران ئەم رووداوەيان بەچاوى خۆيان دى، هەراسان بوون‌و كەوتنە جموجۆلێ‌و بيرى خۆيان خستە گەرِ بۆ دۆزينەوەى پێلانێك بۆ لە ناوبردنى ئەو منداڵە، ئەمجارە بريار دەدەن زەردەشت برِفێنن، دەيرِفێنن‌و دەيبەنە چۆڵانييەك‌و لە‌وێرا دار‌و چيلكەيەكى زۆريان خرِكردەوە‌و ئاگريان تێبەردا، زەردەشتيان خستە نێو ئاگرەكە، ئەمجارەش بەفەرمانى ئاهورامەزدا زەردەشت رِزگاريى بوو لە سووتاندن، گرِى بەتينى ئەو ئاگرە بووە فێنكايى بۆ ئەو منداڵە پيرۆزە، ئەوجا جادوكەرەكان شێت‌و هەراسان بوون، گشتيان هەڵاتن‌و بە هەڵەداوان گەرِانەوە بۆ لاى دوران سرون، هەر لەم كاتەدا دايكى زەردەشت هەست بە رِفاندنى منداڵەكەى دەكات‌و خێرا بەرەو ئەو شوێنە دەرِوات، زەردەشت دەبينێت هەروەك مانگى چواردە گەشاوەتەوە دەيگرێتە ئامێزى‌و دەيباتەوە ماڵەوە.

پەرجۆى چوارەم:

پاش ئەوەى دوران سرون لە پيلانى سێهەميشدا شكستى خوارد‌و سەرنەكەوت، فەرمانى دا بە جادوكەرەكانى كەوا ئەم جارەش زەردەشت برِفێنن‌و بيبەنە سەر رێگەى گاگەلێك كە زۆر باريك‌و تەنگ بوو، بۆئەوەى لەژێر پێ‌و سمى گاكاندا بپليشێتەوە، كاتێك گارانەكە بەرِەو ئەو دێن، يەكێ لە گاكان كەوتە پێش هەموويانەوە‌و هەر كە گەيشتە ئاست زەردەشت، رِاوێستاو كارێكى‌وايكرد كە منداڵەكە لەنێوان هەر چوار پەلى خۆيدا جێگێر بێت‌و بوو بە پەرژێن بۆى، بەم شێوەيە، نەيهێشت گاكانى ديكە پێشێلى بكەن، بەمجۆرە دووبارە زەردەشت لە دەست پياو خراپان‌و جادوگەران رِزگارى بوو.

پەرجۆى پێنجەم:

ئەمجارەيان، برِيارياندا زەردەشت بخەنە سەر رێگەيەكى فرە باريكتر لە جارى پێشوو كە سەرەرِێى ئەسپگەلى ئەو ناوچەيە بوو، ئەم جارەش هەروەك جارى پێشوو رِزگارى دەبێت..

پەرجۆى شەشەم:

پاش ئەوەى هەموو ئەو پيلانانە بۆ كوشتنى زەردەشت شكستيان خوارد، دووبارە ئەم بێ ‌وێژدانانە كەوتنە رِاوێژ‌و بيركردنەوە لەنێو خۆياندا بۆ دۆزينەوەى پيلانێكى كاريگەرتر‌و باشتر بۆ كوشتنى، دوران سرون پێى گوتن، بگەرێن بە شوێن دەڵە گوركێك كە تازە بێچوى بو بێت، لەكاتێكدا كە دايكە كە لە كولانەكەى نييە، بێچووەكان بكوژن‌و زەردەشت بخەنە جێگەيان... هيچ گومانى تێدا نييە كە گورگەكە دەگەرێتەوە‌و ديمەنى كوشتنى بێچوەكانى دەبينێ، پەلامارى ئەم منداڵە دەداو‌و نجرِ‌و نجرِى دەكات...

كاتێك دەڵە گورگەكە گەرايەوە‌و ئەو ديمەنە دڵتەزێنە دى كە بێچووەكانى كوژراون‌و ئەو كۆرپەيە لە جێگەياندا بە جێماوە‌و دەگرى‌و پەلە قاژێ دەكا، دانە تيژەكانى جير كرد‌و بە دڵكى پرِ لەقين‌و تورەييەوە ‌ويستى پەلامارى بدات‌و پارچە پارچەى بكات، بەڵام ئاهورامەزداى دانا‌و ژير‌و ميهرەبان، بە جۆرێك دڵی ئەم جانەوەرە درِندەيەى نەرم كرد كە زۆر بە هێمن‌و ئارامييەوە هاتە سەر منداڵەكە‌و دەستى كرد بە لێستنەوەى‌و شير پێدانى.

و تاماوەيەك هەروەك  بێچوەكانى خۆى رِەفتارى لەتەکا كرد. هەر لەم كاتەدا دايكى زەردەشت دەم بە گريان‌و هاوارەوە، دەشتوكێوى خستبووە ژێرپێ‌و بە شوێن كۆرپەكەيدا دەگەرِا، لە پرِ لە دورەوە چاوى دەڵە گورگەكەى وەديكرد، و چووە پێشەوە ڵی‌وايدەزانى كە ئەم گورگە منداڵەكەى خواردووە‌و گەرەكى بوو بيكوژێت.. بەڵام هەركە چاوى بەو ديمەنە كەوت، سوپاس‌و ستايشى خواى كرد بەوەى كە ئەم جارەش جگەر سۆزەكەى رِزگار كردووە.

پەرجۆى حەوتەم:    

زەردەشت لە تەمەنى حەوت ساڵيدا، تووشى نەخۆشييەك دەبێت، ئەم هەواڵە زۆر بە زوويى دەگاتە گويێ جادوگەران، ئەوانيش بە پەلە دەكەونە خۆيان‌و بريار دەدەن كە ژەهر بكەنە نێو ئاو بەناوی دەرمانەوە، دەرخواردى زەردەشتى بدەن، وەلێ خواى ميهرەبان، نهێنى ئەم پيلانە بۆ زەردەشت ئاشكرا دەكات‌و ئەويش دەرمانەكە دەرێژێت‌و سەرزەنشتى جادوگەرەكان دەكات‌و پێيان دەبێژێ كە بە فەرمانى ئاهورامەزدا، هيچ جۆرە جادو‌و دەرمانى ئێوەى بێفەر كارناكاتە سەر من‌و خواى تاكو تەنيا‌و دانا، ئەز لەم نەخۆشييە رِزگار دەكات، هەروەكو لە مەوبەر باسمان كرد، بەهۆی دەسڵاتى فراوانى جادوگەران لەو رۆژانەدا گشت خەڵکى گيرۆدەى جادوگەرێتى بوبوون.

يەكێ لەوانە، باوكى زەردەشت بوو كە ئەويش هەروەك خەڵکى ديكە ئەفسونى جادوگەران بوبو.. رۆژى لە رۆژان، جادوگەرە گەورەكان بانگ دەكات بۆ ماڵی خۆيان بۆ نانخواردن، دواى نانخواردن‌و پشودان، داوايان لێدەكا بڕێ جادوگەرێتى‌و چاوبەستى بۆ بكەن،  بەتایبەتی بۆئەوەى زەردەشت بە چاوى خۆى بيبينێت، پاش تەواو بوونى ئەو نەمايشە باوكى زەردەشت فرە ئافەرينى گەورەى جادوگەرەكان دەكات‌و پێى دەلێت كە باشترين‌و زيرەكترين‌و بە تواناترين كەسە، لەم كاتەدا زەردەشت دەستدەكا بە ئاخاوتن لەتەک باوكێدا‌و پێى دەبێژێ كە ئەو رێگەيەى ئەو‌و جادوگەران گرتويانەتە بەر، راست نييە‌و دەيانگەيەنێتە دۆزەخ‌و داواى لێدەكا كە ئەو كردارانە بخاتە لاوە‌و‌وازيان لێبێنيت‌و رێگەى راست‌و هەق كە رێگەى خواى تاكو تەنيايە بگرنە بەر.

 جادوگەرەكان دەكەونە دەمەتەقێ لەتەک زەردەشتدا بەڵام زەردەشت بەرپەچى درۆودەلەسەى گشتيان دەداتەوە ئيدى، جادوگەرەكان بەسەرشۆرِى‌و سەرسورمێوى لە ژيرى‌و دانايى ئەو منداڵە‌و بە دڵشکاوى‌و عاجزى‌و بێ توانايى‌و شەرمەزارى خۆيان ماڵەكە بە جێدێلێن، زەردەشت كە گەيشتۆتە تەمەنى پانزە ساڵی، ئيش‌و كار‌و هەڵسوكەوتى پياوانەى لێوەشاوەتەوە‌و هەميشە يارمەتى بێدەرامەت‌و دەستكورت‌و بێدەسەڵاتانى داوە، لە چاکە بەولاوە هيچ كارێكى ديكەى نەكردووە، هەميشە بە فرياى ئەو کەسانە كەوتووە كە پێويستيان بە يارمەتى هەبووە‌و دەستى يارمەتى بۆ درێژ كردون.

داستانەكانوێ دەگێرنەوە كە زەردەشت لەنێوان تەمەنى حەوت ساڵی تا پانزە ساڵيدا لەژێر چاودێرى پێاوێكى زانا‌و ژير بە نێوى بەرزين كورس پەروەردە بووە‌و فێرى ئوسولى ئاينى‌و كشتوكێلێ‌و چارەسەركردنى نەخۆشى بووە، بەهۆی ژيرى‌و دانايى يەوە، هەر لەو تەمەنەدا چووەتە رێزى پياوە گەورەكانى ئەو سەردەمەو لە ناو کۆمەڵگادا پێگەيەكى تايبەتى بۆ خۆى كردۆتەوە.

هەر لەو کاتێنەدا بووە كە تۆرانييەكان، هێرشيان بردۆتە سەر ناوچەكەيان‌و زەردەشتيش وەك هەموو لاوێكى ئەو رۆژگارە چەكى هەلێگرتووە‌و چۆتە نێو گۆرِەپانى شەرِ بۆ بەرگرى لە ناوچەكەى دژى سوپاى هێرشكەر، ئەو جەنگو بگرەو بكوژە، ماوەيەكى زۆرى خاياندووە، لەو كاتەدا زۆر شتى نالەبار سەرنجى رِاكيشاوە وەك كوشتار‌و‌و ئازارى بريندارەكانى درۆزنى‌و پيلانگێران‌و سك هەلێدرينى يەكدى... و لەو ديمەنانە فرە رِەنجاوە‌و بريارى داوە كەوا دەست بكات بە يارمەتيدانى زامارەكان‌و مەلهەمكردن‌و تيمار كردنى بريندارەكان بۆئەوەى ئێش‌و ئازارەكانيان كەم كاتەوە... شەرِ كۆتايى دێت، بەڵام شوێن پەنجە‌و ئاسەوارە خراپەكانى هەروا دەمێننەوە ‌وێرانى‌و سووتانى زەويوزار‌و كشتوكێلێ‌و بڵاوبونەوەى هەمە جۆرە نەخۆشييەك باڵیان بەسەر ناوچەكەدا كێشاوە... برسێتى‌و ماڵوێرانى، خەڵکى بە تەنگ هێنابوو، زەردەشت بە هەموو توانايەكيەوە دەست دەكا بە هەوڵ‌و كۆشش بۆ يارمەتيدانى خەڵک، ژیانى خۆى تەرخان دەكا بۆ سارێژكردنى برينەكانى کۆمەڵگا، هێدى هێدى ئاسەوارى شەرِ كەمتر دەبێتەوە، زەردەشت دەگەرێتەوە ماڵی باوكى بەڵام هەميشە بيرى لەوە كردۆتەوە كە چلۆن بتوانێت رێگە‌و رِەوشێك بدۆزێتەوە بۆ رزگاركردنى خەڵک لەوبارودۆخە ئالۆز‌و نالەبارە باوكى، هەست بەم گۆرينكارى‌و تێفكرينەى كورِەكەى دەكا‌و ئامۆژگارى دەكات‌و هانيدەدا كە خەرێكى گشتوكێلێ بێت‌و بير لە پێكەوەنانى خێزان بۆ خۆى بكات‌و سەر‌و سامانێك بگرێت.

زەردەشت، گوێرايەڵی ئامۆژگارى باوكى دەبێت‌و هاوسەر بۆ خۆى هەڵدەبژێرێ‌و ژیانێكى ئارام پێكەوە دەنێ، بەڵام هەست‌و بيرى لاى كێشەيەكى فرە بەرزتر‌و پيرۆزترە، بەرەبەرە هەست بەوە دەكات كە خوا بۆ ئەنجامى كارێكى ديكە دروستى كردووە، نەك بۆ ژیانێكى‌وا ئاسايى. بير لەوە دەكاتەوە چلۆن رێگەيەك بدۆزێتەوە كە ئازارى خەڵکى پێكەم بكاتەوە، ئەم حەشاماتە لە بيرى‌وێران كردن‌و خراپە وەرگێرێ‌و بيانخاتە سەر رێگەى راستى‌و دروستى‌و چاک بيركردنەوە‌و ئاوەدانى.

زەردەشت لە تەمەنى سى ساڵيدا بەرەو كێوى ئوشى دەرنە Oshidarena دەرِوات (بڕێ لە زانايان‌و مێژوونوسان وەك ئيمام زەكريا بن محمود قەزوينى، نوسەرى كتێبى (آثار البلاد‌و اخبار العباد) ئەو كێوە بە كێوى سبلان دەزانن‌و هەندێكى ديكە كێوى ئۆشى دەرنە بە كێوى ئاويەر¹⁴ دەزانن كە دەكەوێتە خواروى شارى سنەى ڕۆژهەڵاتى كوردستان دەبێژن كە لەوێراوە بەرەو (بەلێخە)ى ناوچەى هەورامان رِوێيشتووە بوێ ئەوەى لەبارودوێخێكى ئارامو دوور لەقرِەو جەنجاڵی خەڵکيەوە،بكەوێتە بيركردنەوەو تێفكرين لە نهێنيەكانى سروشت دەيويست بنەماى چاکە‌و خراپە بزانێت دەربارەى سروشتى ئادەميزاد بزانێت بۆچى بڕێ جار باشن‌و هەندێ جار خراپ، ئاگادار بێت لە رِاز‌و نهێنى (بوون) (سرالوجود) و فەلسەفەكەى... رێگەى راستى ژیان بزانێت‌و تێبگات كە چلۆن مرۆڤ دەتوانێت ئەو رێگەيە بگرێتە بەر بۆئەوەى هەميشە دوربێت لە خراپە... بە كورتى گەرەكى بوو هەموو شتێك دەربارەى بارى كۆمەڵايەتى بزانێت. ماوەى ئەم بيركردنەوە‌و تێفكرينە، بەگوێرەی نوسينى پەرتووكە ئاينزاكان دە ساڵی خاياندووە (هەندێ دەبێژن حەوت ساڵی خاياندووە). بەلێێ، دە ساڵێك زەردەشت بە تەنيايى لەنێو ئەشكەوتەكاندا خەريكى بيركردنەوە بوو، بەڵام هێشتا ئەو شتەى عەوداڵی بوو پێى نەگەيشتبوو.

هێندەى نەمابوو وەرِسبێت‌و بەدبينى بەسەريدا زاڵبێت‌و بگەرێتەوە بۆ نێو ژیانى ئاسايى، ئێوارەيەكيان، لەكاتێكدا بەسەر دوندى كێوەكەوە دەيرِوانييە دواتيرۆژى خۆر لە كاتى ئاوابوندا، لەپرِ پرشنگى راستيەكى فرە مەزن‌و بەشكۆ، هەموو بير‌و هۆشى گرتەوە‌و گەيشتە ئەو راستييەى كە عەوداڵی بو. بۆيدەركەوت هەر وەكو چلۆن كات (زمان) پێكهاتووە لە شەو‌و رۆژ، تاريكى‌و روناكى، و هەرگيز شەو‌و رۆژ كۆتاييان پێنايەت، هەروەها لە جيهانيشدا، ناحەزى‌و ناشرينى هەيە‌و جوانيش هەيە، خراپە هەيە‌و چاکەش هەيە. كەوتە بيركردنەوە لەوەى كەوا هەر بەو شێوەيەى كە لەرۆژدا هەميشە رووناكى هەيە‌و تاريكى ناتوانێت زەفەرى پێبەرێت، شەويش هەميشە تاريكە‌و رووناكى سروشتى دەستى پێناگات، چاکە هەميشە چاکە‌و خراپەش هەر خراپەيە..

بەم شێوەيە، زەردەشت بۆى دەركەوت كە خراپەكاران‌و رەوشت نزمان ناتوانن لە رێگەى خواى گەورەوە كە دياردەى چاکەيە، خراپە بڵاوكەنەوە‌ ياخود دەسبەدامێنى ئەهريمەن بن بۆ چاکە كردن، زەردەشت بۆى دەركەوت كە دوو هێزى دژبەيەكتر، ئەم جيهانە دەچەرخێنن، يەكێكيان (ئەرێنی) چاکە‌و خێرە‌و ئەوى ديكەيان (نەرێنی) خراپە‌و شەرِە.

یەکەميانى نێونا سپەنتامينو Spenta Mainyu‌ واتە بير‌و رەوشتى خاس‌و پيرۆز‌و دووهەميان ئەنگرەمينو Angra Mainyu يانى بير‌و رەوشتى خراپ كە دواتر بە ئەهريمەن ناونرا.

ئەمە، قۆناغ‌و پلەى یەکەمى ئەو راستيە بوو كە هەميشە عەوداڵی بوو، بۆ گەيشتنە ئەنجامى بيركردنەوەكانى، كەوتە بيركردنەوە لەوەى كە بۆچى ئەم دوو هێزە هاتونەتە گۆرێ‌و خەڵک دەبێ چ بكەن بۆئەوەى رزگاريان بێت لەم ئێشو ئازار‌و ژیانە نالەبارەى هەيانە‌و رێگەى رزگارى كامەيە‌و چلۆن وە دەست دێت؟ ماوەيەكى زۆرى ديكەش هەر لە تێفكرين‌و بيركردنەوەدا بوو، و زۆرشتى ديكەشى بۆ روون‌و ئاشكرا بوو.

بەگوێرەی گوتەى نووسەرى (دينكرد) لە ماوەى ئەو دە ساڵەدا زەردەشت حەوت جار لەتەک ئاهورامەزدا گفتۆگۆى كردووە‌و زۆر شتى ئالێۆزى بۆ روون بۆتەوە، دەبێژێ: دواچركەكانى گۆشەگيرى‌و تێفكرين‌و بيركردنەوە هێدى هێدى، بەرەو كۆتايى دەچوو.

زەردەشت، لە دەرونيدا، هەستى بە گۆرانكارييەكى نائاسايى كرد، هەروەك گێانێكى نوێ چوبێتە نێو قالێبى لە شيەوە. نەيدەزانى چى روويداوە، بەرەو رووبارى دائى تىدەكەوێتە رێ. لەوێرِا گشت بنەما‌و پێكهاتەكانى سروشت، لە گژوگيا، با، ئاوى رِوبار پێكەوە جوانترين ديمەنى سروشتيان وەديهێنابوو. هەر كە ئاسۆ دەركەوت، بالێندەكان كەوتنە جريوە‌و چريكاندن‌و زێتر ديمەنى سروشتيان دڵرفێنكرد. ئالەم كاتەدا فريشتە (وەهومەن)ى چاوپێكەوت كە داردەستێكى زێرينى وەدەستەوە بو. و بەرەو روويەوە دەهات. وەهومەن ڵی نزيك بۆوە، بەرێزيكەوە كە شايانى ئەو زاتە بەرێزو مەزنە بێت، داواى لێكرد كە لەقالێبى لەشى ئادەميزادييەوە بێتەدەر، پاشان وەهومەنى فريشتەى بارەگاى خواى تاكو تەنيا رۆحى ئەو گەوهەرە¹⁵ رۆشەن‌و بێ هاوتايەى لەتەک خۆيدا بردە بارەگاى ئاهورمەزداى هەميشە زيندوو.

لەوێرادا، زەردەشت لە خزمەت ئاهورامەزدا‌و فريشتەكانيدا رِادەوێستێت‌و كرِنۆش بۆ ئاهورامەزدا دەبێت.

 نووسەرى كتێبى (زرادشت نامە) دەربارەى ئەو رووداوە دەبێژێ: (... لەكاتێكدا كە زەردەشت لە كەنارى دەريايى دائى تى راوێستابوو تارماييەك دەبينێت كە سەرتاپاى بريتى يە لە رووناكى، تارماييەكە لە زەردەشت نزيك دەبێتەوە‌و پێى دەبێژێت: ئەز فريشتە وەهومەنم. داواى لێ دەكات كە بۆ چرِكەيەك چاوى دابخات. زەردەشت دەلێت، هەر كە چاوم قونجاند رۆحم وەك بالێندەيەك سوك بو‌و لەلەشم جيا بۆوە‌و لەتەک ئەم فريشتە پاكەدا، بەرەو ئاسمان كشام. كاتێك چاوم هەلێبرى، روانيم لاى ئەنجومەنێك راوێستاوم. ئەوەندە بريسكەيان لێدەهات چاوم رێشكەوپێشكەى دەكرد. تەنى نزيكەى بيست‌و چوار هەنگاوێك ڵیان وەدووربووم. يەكەيەكە فريشتەكان دەهاتن‌و بەرو خۆشييەوە تەماشايان دەكردم، ئەمجا زەردەشت باسى ئەوە دەكات كە چلۆن‌ووتوێژى لەتەک ئاهورامەزدا كردووە‌و پرسيارى لێكردووە‌و وەڵامەكانى وەرگرتووە.

یەکەمين پرسيارى زەردەشت لە ئاهورامەزدا، ئەوە بووە كە خاسترين كەس لەم جيهاندا كێيە؟

خواى داناو ژير، وەڵامى زەردەشت دەداتەوە‌و دەفەريوێت: باشترين كەس لە جيهاندا، ئەو كەسەيە كە رِاستگۆبێت‌و هەرگيز راستى نەشارێتەوە‌و راستى‌و دروستى پيشەى هەميشەيى بێت‌و هەرگيز‌و بەهيچ كلۆجێك دژى راستى نەبێت‌و دڵی ميهرەبان بێت.

ئەوسا، ئاهورامەزدا، دەست دەكات بە باس كردنى بنەماى چاکە‌و خراپە‌و باسى ئەهريمەن بۆ زەردەشت دەكات. هەروەها دەربارەى چونيەتى هەلێسورِاندنى زەوى‌و ئاسمانەكان، رۆژو هەسارەكان، زانيارى تەواوەتى پێدەدات. پرسيارى ديكەى زەردەشت، دەربارەى چونيەتى پەرستنى ئاهورامەزدا‌و بە جێهێنانى نوێژ‌و قيبلە‌و... يە.

ئاهورامەزدا لە وەڵامدا دەفەرموێ: لەکوێرِا رووناكيتان دى، بەرەو ئەو شوێنە دەتوانن رِاوێستن‌و نوێژ‌و ستايشت بكەن. دەفەرموێ، لە شوێنى رووناكيدا، خراپە هەرگيز خۆى رِاناگرێت‌و ئەز، گشت شتێكم لە رووانكى‌و چاکە دروست كردووە.

ئاهورامەزدا، دەستور‌و فەرمانەكانى خۆى بە زەردەشت رِادەگەيەنێت، زەردەشت، پەيامى ئاسمانى وەردەگرێت‌و دەبێتە پەيامبەرى خوا، ئاهورامەزدا رۆحى زەردەشت مەرەخەس دەكا كە بگەرێتەوە سەر زەوى. پاش وەرگرتنى پەيامى ئاسمانى، ئەمجا يەكەيەكە، فريشتە نزيكەكانى بارەگاى ئاهورامەزدا دێنە لاى زەردەشت . هەريەكەيان پەند‌و ئامۆژگارى‌و راسپاردەكانى خۆيان بە پەيامبەر رِادەسپێرن. لەپێش هەمواندا فريشتە (وەهومەن) دێتە خزمەتى حەزرەتى زەردەشت . فەرمانەكانى ئاهورامەوزدا، كە پەيوەندى بەوەوە هەيە، دەربارەى ئاژەڵ‌و چۆنيەتى ماڵیكردنيان‌و بە خێوكردنيانى پێرادەگەيەنێت. وەهومەن دەبێژێ لە ئێستا بەدواوە، هەرچى ئاژەڵی سوودمەند هەيە لەژێر چاودێرى تۆدايە. پێويستە بە خەڵکى رابگەيەنێت كەوا بە چاکى‌و باشى چاودێرى لە ئاژەڵ بكەن،  بەتایبەتی (مەرِ). چونكو هەموو جيهان سوودو قازانج لەم گيانلەبەرە وەردەگرن‌و داوايان لێبكە كە هەرگيز بەرخ‌و مەرِى دوو گيان سەر نەبرِن، هەرگيز زێدە لە پێويست ئەم ئاژەڵانە نە كوژن.

پاشان فريشتە (ئاشاوەهيشتا)، دێتـە خزمەت پەيامبەر‌و دەبێژێ كەوا، پێويستە ستايشى ئاگر بكرێت‌و رێزى لێبگيرێت، چونكە مەلێبەند‌و سەرچاوەى رووناكى‌و پاكى يە، پێويستە لە هەر شوێنێك خوا پەرستى تێدا بێت، ئاتەشكەدە دروست بكرێت بۆ پاراستنى ئاگرى پيرۆز كە نيشانەى رووناكى‌و نورى ئاهورامەزدايە. ئەمجا باسى سوودەكانى ئاگر دەكات بۆ گشت ئادەميزاد. پاش ئەم، فريشتە (خشترەوەئيريە) دێتە خزمەتى، و باسى كانەكان‌و نهێنيەكانى‌و سودى هەمە جۆرە بەردێك بۆ پەيامبەر دەكات.

ئەوسا نۆرە دێتە سەر فريشتە (سپەندارمت)و دەبێژێ، بە فەرمانى ئاهورامەزدا، پێويستە زەوى بە پاكى‌و خاوێنىە رابگيرێت، و نابێ هەرگيز خوێن‌و پيسايى‌و لاشەى مردوو تێكەلێ بە خاك بێت. هەروەها دەبێژێ، ئەو شوێنانەى كشتى تێداناكرێت، پێويستە ئاوى بگەيەنرێتێ‌و ئەو شوێنانە زيندوو بكرێنەوە‌و كشتوكێليان تێدا بكرێت، چونكو لەسەرزەوى ئاوەدان، خەڵک سودوبەهرە دەبينن.

پاشان فريشتە (هەئورتات) دێتە خزمەتى‌و هەرچى ئاوى سەررِوى زەوى‌و ژێرزەوى هەيە، گشتى دەسپێرێتە پەيامبەر‌و دەبێژێ: ئاوى كانى‌و كارێز‌و رووبار‌و دەرياكان هەمووى پێويستە بە خاوێنى رابگيرێت‌و هەرگيز پيسايى تێدا فرِێ نەدرێت‌و ليخن نەكرێن، چونكە بەهۆی ئاوەوە، ژیان بەردەوام دەبێت. ئەمجا دەست دەكات بە ژماردنى سودەكانى ئاو‌و داوا لە زەردەشت دەكات كە بە هەموو خەڵکى رابگەيەنێت كە چاودێرى‌و ئاگادارى لە ئاو بكەن.

لە كۆتايدا فريشتە (ئامرتات) دێت‌و دەربارەى گژوگيا‌و درەختەكان‌و كێلێگەكان دەدوێت‌و باسى سودەكانيان دەكات، چ بۆ ئادەمێزاد‌و چ بۆ ئاژەڵ بە تێكرِايى‌و داوا لە زەردەشت دەكات كە بەخەڵکى رِابگەيەنێت بە بێهودە ئەمانە لەناو نەبەن.) حاجى ميرزا عبدالمحمد خان نووسەرى كتێبى (زردشت باستانى‌و فلسفە او) كە لە ساڵی 1933 لە ميسر لە چاپدراوە لەلاپەرە 69 دا دەبێژێ:

((پێويستە ئەوە بزانين كە ئەم چاوپێكەوتنانەى پەيامبەر لەتەک فريشتەكاندا، لەيەك كات‌و يەك شوێندا رِوينەداوە، بەڵکو لە ماوەى دوانزە ساڵ‌و لە شوێنى جياجيا رويداوە، ئەوەى كە ئێستا ئاشكرابووە، ئەوەيە كە زوربەى ئەم چاوپێكەوتنانە لە ناوچەى ئازەربايجان (كوردستان) و دوانيان لە رۆخى گۆلى‌ورمێ روويداوە.))

 پەيامبەر، پاش ئەوەى فەرمانەكانى ئاهورامەزدا وەردەگرێت پێى رِادەگەيەنرێت كە بچێتە نێو خەڵکيەوە‌و رێگەى راستى‌و دروستى ئاينى خواپەرستى يان پێشان بدات.

زەردەشت، لە تەمەنى چل ساڵيدا‌و لە رۆژى شەشى خاكە لێوەدا (نەورۆز) كە دەكاتە 26ى مارت، لەكێوى (ئەشيدەرنە)، بەفەرمانى ئاهورامەزدا دێـتە خوارەوە‌و دەچێتە نێو خەڵکيەوە‌و ئامۆژگاريان دەكات كە رێگەى رِاستى بگرنە بەر. بانگيان دەكات كە ئاينى خواپەرستى هەلێبژێرن.

نووسين‌و داستانەكانى زەردەشتيەكان، وارِادەگەيەنن كە لە رۆژانى یەکەمى بانگەوازەكەيدا خەڵکێكى فرە كەم، لە دەورى كۆدەبنەوە. زوربەى زۆرى خەڵک هيچ گوێ نادەنە ئامۆژگارى‌وتەی پيرۆزەكانى، ئەوانەى لە دەوريدا كۆدەبنەوە، گوێيە بە پەنجەى دەست دەژمێرێن. بەڵام لە راستيدا، دەبێ بەو جۆرە نەبوبێت، چونكو ناتوانين باوەرِبكەين كە لە بارودۆخى كۆمەڵايەتى وەك ئەوکاتە، هەروەكو لە مەوبەر باسمان لێكرد، زۆرو ستەم‌و خراپە، باڵی بەسەر ناوچەكەدا كێشابوو، خەڵکى چاوەرێى ئەوەيان دەكرد كە يەكێك بێت‌و لەو بارە ئالێۆزە رزگاريان بكات، ئێستا ئەو كەسە هاتبێت‌و ئەو هەموو پەند‌و ئامۆژگارييانە بڵاوبكاتەوە‌و هەموو لايەك دڵنيا بكا كە رِزگاريان دەكا لە خراپە، كە چى بە گوێى نەكەن. دەتوانين بێژن، كە دەبێ سەرەتا خەلكێكى فرە، بەتایبەتی لە چينى هەژار‌و كەم دەرامەتەكان دواى ئەم ئاينە كەوتبن‌و باوەرِيان بە‌وتە پيرۆزەكانى پەيامبەر هاورد بێت، بەڵام پێشەوا ئاينييە درۆزنەكان‌و فەرمان رِەوا گەورەكان‌و جادوكەرەكان كە هێز‌و دەسەڵات‌و توانايەكى زۆريان هەبووە، هەست بەوە دەكەن كە ئەستێرەيان بەهۆی ئەم ئاينە تازەيەوە خەريكە بەرەو ئاوا بوون دەروات، بە زۆر‌و هەرِەشە‌وا لە خەڵکى هەژار‌و بێ دەسەڵات دەكەن كەواز لەم رێگەيە بێنن‌و بگەرێنەوە سەر ئاينى باوك‌و باپيرانيان‌و پشتى زەردەشت بەربدەن.

سێ چوار ساڵك بەم شێوەيە، زەردەشت خەريكى بڵاوكردنەوەى دەستورەكانى ئاهورامەزدا دەبێت، بەڵام بە داخەوە - بزمارى پۆڵايى بەرد كون ناكات‌و هەموو هەوڵ‌و كۆششەكانى تا ئەندازەيەك بە فێرۆ دەچێ. یەکەمين كەسێك كە لەوماوەيەدا بەدڵ‌و بەگيان، باوەر بەئاينى نوێ‌و پەيامەكەى زەردەشت دێنێ، ئامۆزاكەى خۆيەتى بەنێوى (ميديوماە) كورِى ئاراستى..

هەروەكو گوتمان پياوە ئاينيە درۆزنەكان‌و خاوەن دەسەڵاتەكان‌و دەوڵەمەندەكانى ناوچەكە، ئاڵاى دژايەتى بەرامبەر پەيامبەر هەلێدەكەن، بە شێوەيەك دژايەتى‌و ململانێى لەتەکا دەكەن، كە ناچار دەبێ نيشتمانى جێهێلێت‌و بەرەو ڕۆژهەڵات كۆچ بكات، ماوەيەك ئاوارە‌و سەرگەردان دەبێت لەتەک دايك‌و باوك‌و منداڵەكانى‌و ئامۆزاكەيى‌و ژمارەيەكى كەم لەوانەى برِوايان پێهێنابوو بێگۆمان ئەم كارەساتەى بەسەر زەردەشت هاتووە، یەکەمين‌و دواجار نەبووە لەمێژوودا فرە لە پەيامبەرەكان هەمان كارەساتيان بەسەر هاتووە، بۆ ‌وێنە پەيامبەرى ئيسلام (د.خ) ئەويش كەس‌و كارى خۆى پاش ئەوەى دژايەتيان كرد‌و ئازار‌و ئەشكەنجەيان دا ناچاريان كرد كە نيشتمانى خۆى جێهێلێێت‌و كوچ بكات بۆ شوێنێكى ديكە، خواى گەورە‌و ميهرەبان لە قورئانى پيرۆزدا‌ وورەى پەيمابەر بەرز دەكاتەوە‌و دڵنياى دەكا‌و داواى لێدەكات كە ئارام بێت، چونكە لەمەوبەريش زوربەى زۆرى پەيامبەران، بەرهەلێستيان لێكراوە‌و دوژمن‌و نەياريان هەبووە‌و دەفەرموێ:

((‌وکذلك جعلنا لكل نبي عدوا من المجرمين‌و كفى بربك هاديا‌و نصيرا))

سورەتى فرقان – ئايەتى 30

پاش چوار ساڵيك زەحمەت‌و رەنجكێشان ئيدى بۆى ئاشكرا دەبێ كە ئەمانە نايەنە سەر رێى راست‌و دەبێ هەروەها بە گومرايى بمێننەوە بۆيە، روودەكاتە لاى سەرداران‌و خونكارانى تۆران، بەڵام ئەوانيش لە دەستەى یەکەم باشتر نابن‌و بەڵگە‌و نيشانەكانى ئەو پەيامبەرە پايەبەرزە، دڵی ئەو ستەمكارانەش نەرم ناكات‌و پەیڕەوى لێناكەن.

بەڵی، زەردەشت لەیەکەمين تاقيكردنەوەيدا كە رِوبەرِو لەتەک خەڵکدايە، سەركەوتوو نابێت ئەو باسى چاکە‌و خراپە دەكات، دەربارەى ئازادى دەربرينى بير‌و رِا، ئازادى لە هەلبژاردن دەكات، بانگەوازى خەڵک دەكا بۆ هاتنە سەر رِێى راست، پەیڕەوى لە بير‌و‌وتە‌و كردارى چاک‌و... بەڵام کۆمەڵگا، کۆمەڵگايەكى دواكەوتووە، ئەم‌وتە‌و باوەرانە ئەزم ناكا چونكو بابەتێكى تازەيە، زەردەشت لەكاتێكدا باسى خواى تاكو تەنيا دەكا كە ئەوان خوايانى جۆراوجۆر دەپەرستن، لەكاتێكدا باسى ئازاداى‌و هەلێبژاردن دەكات، كە ئەوان لەژێر بارى ستەمى پێشەوا درۆزن‌و جادوكەرەكاندا‌وزەى بيركردنەوەيان لێبراوە، كاتێك باسى نيشتەجێى‌و دروست كردنى گوند‌و شار‌و كشتوكێل‌و ئاوەدانى دەكا كە خەڵکى خوويان بە كۆچەرێتى‌و خێوەت نشينى گرتبوو. زۆرداران، لە گەورە پياوانى ئەوکاتە هەست بەوە دەكەن كە ئەم بير‌و باوەرە تازەيەى كە زەردەشت هاوردويەتى پلە‌و پايە‌و جێگەيان پێ لێژدەكات، بۆيە دەكەنەوە ئازاردانى خۆى ‌و ئەو خەڵکەى باوەريان پێهێنابوو، خەڵکى لێ تەرەدەكەن‌و ناچارى دەكەن رەو بكات‌و ناوچەكەيان بۆ بەجێ بهێلێت. زەردەشتى پاك‌و نەمر ئەم ماوەيەى ژیانى لە گاتاكاندا بەدەم سكاڵاوە باس دەكات‌و دەبێژێ

((روو لە كام سەرزەمین بكەم؟

و بۆ كوێ كۆچ بكەم؟

لە كەس‌و كار‌و يارەكانم دوورم دەكەنەوە،

 دڵخۆشييەكم نە لە هاوكارەكانم هەيە،

نە لە شاليارەكان كە پەيرەوى درۆ‌و خراپەن،

ئەى مەزدا ئاهورا،

چلۆن دەتوانم رەزامەندى تۆ وەدەست بێنم؟)) يەسنا 46 بەندى 1  

پاش ماوەيەك دەربەدەرى‌و ئاوارەيى‌و سەرگەردانى بە فەرمانى ئاهورامەزدا بەرەو شارى (بەلێخ) لە ڕۆژهەڵاتى ئيران كە پايتەختى گوشتاسەب شاى كەيانى بووە، دەكەوێتە رِێ. ميهردادمهرين نووسەرى كتێبى (دين بهى – فلسفە دين زردشت) ل- 17 دەبێژێ: ((... زەردەشت ناچار دەبێت لە هاولاتييەكانى خۆى لە ئەترۆپاتگان، رەشبين بێت‌و بەرەو شارى (بەلخ) دەروات. ئەوەى ئاشكرا بووە شوێنى لەدایکبوونى زەردەشت لەشوێنێكی نزيك گۆلى‌ورمێ بەناوی (گزن) بووە))

 هەر لەیەکەم چاوپێكەوتندا، زەردەشت بەهۆی‌وتە جوان‌و راستەكانى دڵی گوشتاسەب شا وەدەست دێنێت، شا فەرمان دەدات كەوا كۆرێك لە پياوە زانا‌و دانا‌و ژيرەكان پێكەونێن‌و هەر چى پرسيارێكيان هەيە لە زەردەشتى بكەن.

لەیەکەمين  كۆردا هەرچى پرسيارێكيان بوو لە زەردەشتيان كرد. دەربارەى ژیانى رابردوو ژیانى پاش مردن (پەسڵان)، نهێنيەكانى بوون، حيكمەت‌و فەلسەفەو....

زەردەشت وەڵامى گشت پرسيارەكانيانى داوەتەوە. ئەو رۆژە، شا فرە دڵشاد دەبێت. بەڵام پياوەكانى بارەگەكەى لەدڵەوە يەكجار زۆر مات‌و مەلول‌و كەسەر دەبن، چونكە لەبەردەم شادا شەرمەزاربوون. ئەوەى ئەم پەيامبەرە باسى لێدەكرد، هەرگيز ئەمان نەيانزانيبو وە نەيانبيستبوو تاوەكو باسى لێوە بكەن.داوايانكرد كە بۆ رۆژى دوايى كۆرێكى ديكە بگرن. زەردەشت سوپاسى ئاهورامەزداى كرد كە ئەو توانايەى پێبەخشى كە بەسەر ئەمانەدا زالێ بێت..

بۆ رۆژى دوايى، دووبارە زەردەشت لە كۆرِەكەدا وەڵامى گشت پرسيارەكانى دايەوە كەڵی كرابوو. بەشێوەيەك وەڵامى دانەوە، كە هەموو زاناكانى حەپەساندبوو‌ نەياندەزانى دەبێ چيبكەن !

زەردەشت بە گوشتاسەب شا دەبێژێ كە دەيەوێت بۆ رۆژى داهاتوو هەر چى زانا‌و داناو پياوە گەورەكان‌و سەردارانى سوپا هەيە، گشتيان لە كۆرێكدا ئامادەبن چونكە گەرەكێتى راستيەكيان بۆ باسبكات كەتا ئەوکاتە باسى نەكردووە.

گەورە پياوانى بارەگاى شا‌و زاناكان هەموو كەوتنە خۆيان‌و چونە ناخى بيركردنەوە يەكى قولێ. زۆريان پێ ناخۆش بوو كە كەسێكى‌وا هيچ كەس نايناسێت‌و بێگانەيەكى وەها كە نازانن لەکوێوە هاتووە، جێگەيان پێ لێژ بكات، لەبەر ئەوە هەموويان برِياريان دا كە برۆنەوە ماڵەكانيان‌و بيربكەنەوە‌و بۆ رۆژى داهاتوو هەموويان پێكەوە بەرەنگارى ئەم بێگانەيە بن.

بۆ رۆژى دياريكراو گشت پياوە ژيرەكان‌و سەردارانى سوپا لەبارەگاى شا ئامادەبوون. زەردەشت هاتو دەستكرا بە گفتوگۆ، ئەم جارەش وەك رۆژانى پێشوو، زەردەشت سەركەوت‌و هەموويانى بەزاند‌و وەڵامى پرسيارەكانى دانەوە، ئيدى هيچ پرسيارێك بێ وەڵام نەمايەوە.

گوشتاسەب شا، زەردەشتى هاوردە لاى خۆيەوە‌و لە ژوور گشت پياوەكانى بارەگا داينا، ئەوسا زەدەشت رويكردە گوشاسەب‌و گوتى / ئەز پەيامبەرى ئاهورامەزدا خواى تاك‌و تەنيام، ئەو خوايەى كەوا لە هەمووان مەزنترە، زاناتر، دانا‌و ژيرترينە، ئەو خوايەى كەوا حەوت ئاسمان‌و زەوى دروستكردووە‌و تۆى خستۆتە سەر تەختى پاشايەتى، ئەو خوايەى تۆى لە هيچ ئافراندووە‌و بە فەرمان‌و‌ويستى ئەو گەيشتويتە ئەم شوێنە، ئەو خوايەى رۆح‌و لەشى هەموو زيندەوەرێكى دروستكردووە، ئەو خوايەى هەموو شتێك لەوە‌و بۆ لاى ئەو دەگەرِێتەوە...

ئەمجا زەردەشت ئاوێستا بۆ (شا) دەخوێنێتـەوە‌و دەبێژێ ئەمە پەيامى خوايە كە بەهۆی منەوە بۆ گشت ئادەميزادى ناردووە.

پاش ئەوەى پەيامبەر، قسەكانى تەواو بوو، گوشتاسەب داواى لە زەردەشت كرد بۆ سەلماندنى راستى قسەكانى بەڵگە بهێنێـتەوە. پەيامبەر لە وەڵامدا دەبێژێ كە باشترين‌و راسترين بەڵگە بۆ قسەكانى پەيامى ئاوێستايە كە نهێنى‌و رازى هەردوو جيهانى تێدايە، كە تا ئەوسا هيچ كەسێك پێى نەزانيوە‌و زانيارييەكيان دەربارەى نەبووە. لەبەر ئەوەى گوشتاسەب شا نەيتوانى لەیەکەمجاردا ناوەرۆكى ئەو پەيامە پيرۆزە ئەزم بكات‌و خاس لێی تێبگات، چونكە فەلسەفەكەى لەوە قولێتر‌و بەرزتربو كە بە يەكجار خوێندنەوە هەمووى ئەزم بكرێت، بۆيە بە زەردەشتى گوت كە ناتوانێت بريارى تەواوەتى خۆى بدات‌و رِاى دەربرێت بەرامبەر ئامۆژگاريەكانى پەيامبەر، ئايا پەیڕەوى لەو ئاينە تازەيە دەكا يا نا. گوشتاسەب شا داوا لە زەردەشت دەكا كە ئاوێستاى لا دابنێت بۆئەوەى هەر رۆژەى چەند بەشێكى لێبخوێنێتـەوە. پێى دەبێژێ تۆ گرۆژێ وەرە بۆ ئيرە بۆئەوەى سوود لە قسە‌و ئامۆژگارييەكانت وەربگرين. بەڵام ئايا پياوەكانى بارەگاى شا، زاناكانى ئەو سەردەمە‌و گەورە جادوكەرەكان، كە بە چاوى خۆيان دەبينن، بێگانەيەك هاتووە‌و بەزيرەكى‌ودانايى‌و لێهاتوويى خۆيەوە، خەريكە جێگەيان پێ لێژدەكا، هەروا چوار مشقى دادەنيشن‌و دەست بە ئەژنۆى خۆيانەوە دەگرن؟

بێگومان نا، بۆيە لەنێو خۆياندا كۆبونەوەيەك رێكدەخەن‌و برِيار دەدەن كە زەردەشت بكوژن‌و لە ناوى بەرن وەلێ دوانيان كە لە هەموو ئەوانى ديكە ژير تر بوون، بەم پيلانە قايل نابن‌و دەبێژن كە نابێ ئەم كارە بكەن. بەڵکو پێويستە بير لە پيلانێكى خاستر بكەنەوە كە بێـە هۆى ئەوەى لە ناوچەكە دەربكرێت ياخود بخرێتە زيندان.

پاش بيركردنەوەيەكى ئەهريمەنانە پيلانێكى نوێ دادەرِێژن ‌و دێن لەتەک قاپيەوانى ئەو ماڵەى كە بۆ حەسانەوەى زەردەشت تەرخان كرابوو، رێكدەكەون‌و كليلى خانوەكەى لێدەستێنن. ئەوجا، بڕێ پيسايى ئاژەڵ، خوێن، موو، لاشەى ئاژەڵی تۆپێو‌و كەللەسەرى سەگ‌و سەلكە پشليە‌و ئێسقانى  مردوو‌.... دەخەنە نێو سەرين‌و تورەكە‌و لە ژوورەكەى زەردەشتدا دەيشارنەوە. ئەو جا پێكەوە دەچنە بارەگاى شا، لەوێرا شا‌و زەردەشت دانيشتبون گوشتاسەب خەريكى خوێندنەوەى ئاوێستا بوو، لەوكاتەدا چوبووە ناخى دەريايى پرِ لە زانيارى ئەو پەيامە پيرۆزە . ئەو تاقمە پيلانگێرە پاش كرنوش بردن بۆ (شا) دەبێژن كە زۆر خۆى بەو كتێبە هيلاك‌و ماندوو نەكات. چونكە هەمووى بريتيە لە جادو‌و جادوگەرێتى‌و ئەو پياوەى كە خۆى بە پەيامبەر دەزانيت‌و كەسيش نايناسێت، كەس نييە جگە لە جادوگەرێك، كە بە قسەى زل‌و بريقەدار دڵی (شا)ى نەرم كردووە، بۆئەوەى بە مەرامى تايبەتى خۆى بگات. گوشتاسەب، فەرمانى پشكنينى ماڵەكەى زەردەشت دەردەكات. پاسەوانەكان هەر چى ئەو شتانەى پيلانگێرەكان داياننابوو دەيهێننە بارەگاى شا.

گوشتاسەب بە بينينى ئەو شتە پيسانە چاوى دەپەرێتە تەوقى سەريەوە‌ودەست دەكا بەسەرزەنشتكردنى زەردەشت‌و قسە پێگوتنى‌و پێى دەبێژێ:

 ئەتۆش جگە لە جادوگەرێكى پيس‌و چەپەلێ، هيچى ديكە نيت، هەر چەندە زەردەشت داكۆكى لە خۆى دەكا، بەڵام بێسسودبووە، چونكە ئەو كەل‌و پەلانەيان لە نيو ژورەكەيدا دۆزيبۆوە.

(شا) فەرمانى دا كە زەردەشت ببەن‌و بيخەنە زيندان. زەردەشت ماوەى هەفتەيەك لە زيندان دەبێت. گوشتاسەب شا ئەسپێكى رەشى فرە جوان‌و رِەسەنى هەبووە كە يەكجار زۆر خۆشيويستووە، رۆژێك بەيانى زوو مەيتەرەوانەكەى شا وەك هەميشە دەچێتە نێو تەويلەى ئەسپەكان، ئەسپە رِەشەكە وەك جاران سەرنجى رِادەكێشێ بەڵام ئەمجارەيان بە شێوەيەكى ديكە. ئەسپەكە، بە شێوەيەكى زۆر سەير‌و نائاسايى بەسەر زەويدا كەوتووە، دەچيتە پێشەوە‌و ڵی نزيك دەبێتەوە ديمەنێكى سەير دەبينێت. ڵی‌وورد دەبێـەوە، تەماشاى دەكا، چوار پەلى ئەسپەكە سر بووە‌و بەسكيەوە نوساوە. بە پرتاو بەرەو بارەگاى شا دەچێت‌و كێشەكەى بۆ دەگێرێتەوە، (شا) دێت‌و ئەو ديمەنە دەبينێت، غەم‌وپەژارە داديدەگرێت‌و فەرمان دەدا كە هەرچى زانا‌و پزيشك‌و پسپۆرەكان لەو ناوچەيەدان كۆببنەوە‌و چارەسەرێكى ئەو دەردە بكەن. هەموو كۆدەبنەوە بەڵام هيچيان لە دەست نايەت‌و هەرچيەگ دەكەن بێسود دەبێ.

بەهۆی پاسەوانى زيندانەكەيەوە، زەردەشت ئەم هەواڵە سەيرە دەبيستێتـ، پێى دەبێژێ بچۆ بۆ خزمەت شا‌و پێى بێژە زەردەشت دەڵێ من دەتوانم ئەسپە رِەشەكەى لەم نەخۆشييە رزگار بكەن.

 بە بيستنى ئەم رِاسپاردەيە، (شا) دەنێرێ زەردەشت لەزيندان دەهێنن‌و پێى دەبێژێ، تا ئێستا قسەى زۆرت بۆ كردوين، بەڵام هيچ شتێكى وەها نەنوێندووە‌و بە كردەوە هيچت پيشان نەداوين كە برِوات پێ بكەين. ئەگەر راست دەكەيت‌و پەيامبەر‌و راسپاردەى ئاهورامزدايت، ئەمە ئەرز‌و ئەوە گەز، دەبێ بتوانيت ئەم ئەسپەم لەم نەخۆشييە بۆ رزگار بكەيت. زەرەدەشت بۆ چاکكردنەوەى ئەسپەكە، چوار مەرج دادەنێت‌و بە شا دەبێژێ كە ئەگەر ئەم چوار مەرجە بە دي بهێنێـت، ئەوسا هەر چوار پەلى ئەسپەكە رِەها دەكات‌و خاس دەبێـەوە.

(شا) دەڵێ، چيت گەرەكە بڵی. زەردەشت دەبێژێ، یەکەمين مەرجم ئەوەيە كەوا بەدڵ‌و بەزمان باوەرم پێبكەيت كە ئەز پەيامبەرى ئاهورامەزدام، پێويستە گوتنەكەت بە باوەرەوە بێـت، دەنا هيچ سودێكى نابێت‌و بێهودە دەبێ. گوشتاسەب شا، بەڵین دەدات. ئەمجا زەردەشت دەچێتە لاى ئەسپەكەو دەست دەكا بە نيايشكدرنى ئاهورامەزدا‌و داواى يارمەتى لێدەكات كە فرياى بكەوێت. كوت‌و پرِ دەستى راستى ئەسپەكە لە سكى جيا دەبێتـەوە. (شا) دڵخۆش دەبێ‌و خەندە دێـتە سەر لێوى.

دووهەمين مەرجى زەردەشت، ئەوەيە كە ئەسفەنديارى كورِى شا لەبەردەمى هەموواندا، بەلێن بدات كەوا بە هەموو هێز‌و توانايەوە ئاينى يەكتا پەرستىبڵاوبكاتەوە‌و ببێتە پالێپشت‌و پشتيوانى زەردەشت. ئەسفەنديار بەلێێن دەدات كە بە هەموو هێز‌و توانايەكيەوە، پالێپشتى زەردەشت بێت‌و داكۆكى لە ئاينىیەکتاپەرستی بكات‌و لە هەموو لايەكدا بڵاوى بكاتەوە، و هەر سێك دژى ئەم ئاينە بێت، دژايەتى بكات.

ئەمجا، زەردەشت دەست دەكات بەپارِانەوە لە ئاهورامەزدا. قاچى راستى ئەسپەكە لە سكيەوە جيادەبێتەوە، هەموو ئەوانەى لەوێ ئامادەبوون ئافەرينى زەردەشت دەكەن.

سێهەمين مەرجى زەردەشت بريتى بووە لە وەى شابانو(ئاتوسا) دەبێ لە كانگەى دڵیەوە باوەرِ بە ئاينى یەکتاپەرستی بهێنێت. پاشان، زەردەشت دەچێتە دوى شابانو‌و قسەى بۆ دەكات. ئەوسا، ئەو ئافرەتە پاكەش ئاينى یەکتاپەرستی بە دڵەوە پەسەند دەكات‌و باوەرِ دەهێنێ.

 زەردەشت دەگەرێتەوە لاى ئەسپەكە، وە دەست دەكاتەوە بە پارِانەوە لە ئاهورامەزدا تاوەكو قاچى چەپى ئەسپەكە وەك جارانى لێدێتەوە. چوارەمين‌و دوامەرجى زەردەشت لە شا ئەوەيە كە فەرمان بدات قاپيەوانى ماڵەكەى بهێنن. شا دەستور دەدا قاپێوانەكە بێنن. زەردەشت داواى لە شا كرد كەوا پێشەکی لە قاپيەوانەكە ببورێت وە ڵی خۆشبێت بە مەرجێك لە راستى بەولاوە هيچ نەبێژێت. ئەوسا ڵی دەپرسێت كە ئەو هەموو كەل‌و پەلە پيسانە چلۆن  گەيشتونەتەژوورەكەى. قاپيەوانەكە ناچار دەبێت كە رِاستى بلێێت. ئەوسا زەردەشت دەستدەكات بە دوعا كردن تا دەستى چەپى ئەسپەكە لە سكيەوە جيادەبێـتەوە. ئەسپە رِەشەكە، بە پرتاو هەلێدەستێتە سەر چوار لۆق. شا زۆر دڵخۆش دەبێت، هەلێدەستێ‌و ناوچەوانى زەردەشت ماچ دەكا‌و داواى لێبوردنى لێ دەكات بۆ هەڵسوكەوتى ئەو دواييەى. گوشتاسەب، فەرمان دەردەكات، چوار لەو کەسانەى بونەتە هۆى بە دي هێنانى ئەو كارەساتە هەلێواسن‌و سزاى كردارى ناشرين‌و چەپەڵی خۆيان وەربگرن. ئەمجا، شا، شاژن وە ئەسفەنديار بەدڵ‌و بە گيان ئاينى يەكتا پەرستیان پەسەند كرد، وە باوەرِيان پێهێنا، وە هەموو هێز‌و تواناى خۆيان‌و كيشوەرەكەيان خستەگەرِ بۆ بڵاوكردنەوەى ئەم ئاينە‌و بونە باشترين پالێپشت بۆ زەردەشت‌و پەيامەكەى.

ئەوەى لێرەدا شايانى باس بێت، ئەوەيە كە بەگوێرەی باوەرِى نووسەرى كتێبى (شش هزار ساڵ تاريخ) گوشتاسەب شا لە ساڵی 1725 پ.ز، دوو هەفتە پێش دەستپێكردنى وەرزى بەهار، ئەم ئاينەى پەسەند كردووە. بەگوێرەی ئەو نوسينە، ووتووێژى نێوان زەردەشت‌و گوشتاسەب شا نزيكەى دوو ساڵی خاياندووە.

پاش ئەوەى گوشتاسەب شا باوەرِى بە ئاينى خواپەرەستى هاورد، داواى لە زەردەشت كرد كە چوار ئارەزووى هەيە‌ دەيەوێت بێتەدى. لەبەرئەوە بە زەردەشتى گوت كە داوا لە ئاهورامەزدا بكات تا ئەم داوايانەى بۆ بێنێـتە دى.

داواكاريەكانى، يا داخوازييەكانى بريتى بوون لە:

یەکەم / بۆى ئاشكرا بێت پاشەرۆژى چلۆن دەبێ‌و لە پەسڵاندا شوێنى لەکوێ دەبێت.

دووهەم / بە هيچ جۆرێك تێغ لەشى نەبرێت،  بەتایبەتی لە كاتى جەنگدا، بۆئەوەى زێتر بتوانێت تێبكۆشێت‌و هەوڵ بدات بۆ بڵاوكردنەوەى ئاينىيەكتاپەرەستى.

سێهەم / دەربارەى غەيبەوە زانيارى تەواوى پێبدات.

چوارەم / داخوازيشى ئەوە بوو كە هەرگيز نەمرێت.

زەردەشت لە وەڵامى شادا پێ گوت، كە لەم چوارداخوازى‌و ئارەزوويەى تەنيا يەكێكيان هەلبێژێرێت، چونكە ئاهورامەزدا هەرگيز ئەم چوار بەهرەيە بەيەك كەس نادات. (شا) گوتى گەرەكمە بزانم پاش مردنم شوێنم لەکوێ يە. پاشان زەردەشت لە ئاهورامەزدا دەپارێتەوە ئەم ئارەزووەى گوشتاسەب بە دي بهێنێت. بە فەرمانى ئاهورامەزدا، زەردەشت خواردنەوەيەكى تايبەتى دروست دەكا‌و دەيدا بە شا بيخواتەوە. پاش ئەوەى شا خواردنەوەكە دەخواتەوە، خەوى لێدەكەوێت‌و رِەوانى لە لەشى جيا دەبێتەوە‌و بەرەو بەهەشتى بەرين دەرِوات وە لە‌وێرادا جێگەى خۆى دەبينێت. بەگوێرەی داستانەكانى زەردەشتييەكان، ئاهورامەزدا زەردەشتى ئاگادار كردۆتەوە لەو شتانەى كە لە پاشە رۆژدا روو دەدەن وە دێنە دى،  بەتایبەتی ئەو كارەساتانەى كە بەسەر ئاينى يەكتاپەرەستيدا دێت، هەروەها دەربارەى پەیدابوونى پەيامبەرانى پاش خۆى، سەبارەت بە ئاوارە بوون‌و دەربەدەربوونى پەیڕەوانى ئاينەكەى لە ديار‌و نيشتمانى خۆيان. دەربارەى هێرشي ئەسكەندەري مەكدۆني‌و خاپوركردني زەوي‌و زار‌و لەناوبردني پەيرەواني ئايني رِاستي، هەروەها دەربارەي دوبارە پەرەسەندنەوە‌و بلآوبونەوەي ئايني يەكتاپەرەستى لەسەردەمي ئەردەشێري ساساني‌و هێرشي عەرەبەكان‌و رِوخاندني ئاتەشكەدەو ئازارداني زەردەشتييەكان، زانياري تەواوي داوە بە پەيامبەرەكەي.

گوشتاسەب شاي كەياني‌و شابانو ئاتوسا، ئەسفەنديار‌و پشوتن كورِاني گوشتاسەب‌و گشت ئەنداماني خێزاني شا، جاماسب‌و فرەشوشتەر كە دوو براي داناو ژير بوون‌و لەوەزيراني گوشتاسەب بوون، لەتەک هەموو ئەو زاناو ژيرانەي كەلە كۆرِەكاندا ئامادە بوون، ئايني يەكتاپەرستیان بە دڵو بە زمان پەسەند كرد.

لەم كاتەدا تەمەني پەيامبەر 42 ساڵ بوو، پاش ئەمە، هەموو خەڵکي ناوچەكە، هاتنە سەر ئايني يەكتاپەرەستى. ئەم ئاينە، لە ناوچەش تێپەرِي كردو بەرەو ميللەتاني دراوسێش بلآوبۆوە‌و تەشەنەي كرد.

لەو کاتێنەدا، تۆرانييەكان هێزو توانايەكي يەكجار زۆريان هەبووە، كەيانييەكان باجيان دەدا بە تۆرانييەكان. ئەرجاسەب شاي تۆران، فرە لەوە زوير بوو كە گوشتاسەب دەستبەردار بووە لە ئايني دێريني بابوباپيراني، وەباوەرِي بەم ئاينە تازەيە هێناوە. نوێنەرێك دەنێرێتە سەري‌و دەستوري پێدەدا كە‌واز لەم كردارەي بێنێت‌و بگەرِێتەوە سەر ئايني خۆيان.

گوشتاسەب شا، پياوە گەورەكان‌و زاناكاني ناوچەكە كۆدەكاتەوە‌و دەربارەي ئەو هەرِەشەيەي تۆرانيەكان گفتوگۆيان لەتەكا دەكات....

زەردەشت، لەو كۆرِەدا ئامادە دەبێت‌و دەبێژێ كەوا سەرانە‌و خاوە‌و باج دان‌و قبولێكردني ستەم، كارێكي نارِەواو ناشايستە‌و دەبێ دەستي ستەمكاري‌و بێدادي كورت بكرێتەوە، ئادەميزاد هەرگيز بەويستي خۆي‌و ئارەزوو ئازادي باج‌و سەرانە بەكەس نادات. مروێڤ دەبێ ئازاد بژي‌و لەپێناوي ئازاديدا بجەنگێت‌و خۆي رِێگەي ژیاني خۆي دياري بكات.

هەموو زاناو پياوەگەورەكان پشتگيريان لەوتەكانى زەردەشت كرد. گوشتاسەب شا، بەهۆي پەيامنێرەكەي ئەرجاسبەوە وەڵامي نامەكەي دەداتەوە‌و پێي رِادەگەيەنێ:

".... ئەگەرچي گشت كورِەكانم، براكانم، كەسوكارو پياوە گەورەكان‌و هەروەها خێزانەكەم بكوژرێن، هێشتا من پەیڕەوي لەم ئاينە پاكە دەكەم‌و دەستبەرداري نابم. ئەو شتەي لە ئاهورامەزدا وەرمگرتووە لە دەستي نادەم. "

سوپا ئامادەي جەنگ دەبێت دژي ستەمكاران بۆ ئازادي وەدەسهێنان. شەرِ زۆر زۆري خاياندووە. هەميشە سوپاي كەيانييەكان سەركەوتو بوون، تا رِۆژێ لە رِۆژان، گوشتاسەب شا لەتەک زۆربەي زۆري سووپاكەي لە شار دەردەچن (گوێيە بەرەو ناوچەي سيستان دەچن).

ئەرجاسەبي تۆراني، ئەمەي بە هەلزانيوە‌و هێرشێكي كتوپرِ دەكاتە سەر بەلخ‌و دەكەوێتە جەنگێكي خوێناوي لەتەک ئەو سوپا كەمەي كەلەوێدا مابونەوە.

زەردەشتي پاك، مەردانە سەركردايەتي ئەو سوپا كەمە دەكات. بەلآم سوپاي دوژمن بێشومار بوون.

زەردەشت لەتەك هەندێ لەسەرداراني سوپاكەي بۆ دۆزينەوەي چارەسەرێكي ئەو بارو دۆخەي ئالێۆزە دەچنە نێو ئاتەشكەدەي شار. تۆرانيەكان هێرشدەكەنە سەر ئاتەشكەدەكەو ئەمانيش بەرەنگاريان دەبنەوە. يەكێ لەسەردارەكاني تۆرانييەكان بە ناوي توربراتور (براتركرش) هەلي لە پەيامبەري خوا هێناوەو توانيوێتي كە ئەو مرِۆڤە پاكو دانايە كە بوبوە چرايەك بۆ ئەوەي تاريكە شەوي کۆمەڵگاكەي‌و هەموو جيهان رِووناك بكاتەوە، شەهيد بكات.

ئەو رِۆژە شومە، رِۆژي 5ي مانگي بەفرانباري ساڵي 583 پ.ز بووە. حەزرەتي زەردەشت لەو كاتەدا تەمەني 77 ساڵ‌و 40 رِۆژ بووە كەرِۆحي پيرۆزو نەمري بەرەو لاي ئەويني رِاستەقينەي خۆي پەرواز دەكات.

لەم شەرِەدا، لوهراسەب (باوكي گوشتاسەب شا)، ئەويش شەهيد دەبێت، (لوهراسەب، كاتي خۆي لە شايەتي كەنارەگيري كردبوو بۆ كورِەكەي) كاتێك هەوالێ دەگاتە گوشتاسەب شا، بە پەلە خۆي دەگەيەنێتەوە (بەلخ). بەلآم كارلەكار ترازا بوو، شار‌وێران‌و خاپور، ئاتەشكەدە سوتاو‌و رِوخابوو... زەردەشت شەهيد كرابوو....

گوشتاسەب‌و لەشكرەكەي بۆ تۆڵە سەندني زەردەشت، كارێكي‌وا بە تۆرانييەكان دەكەن كە هەتا هەتايە ئيدي نەوێرن بەرەو ئەو دەڤەرە هێرش بەرن، هەروەها دەگەرێت بەشوێن بكوژي پەيامبەر‌و لەناويدەبێت.

پاش شەهيدبووني پەيامبەر، جاماسەب جێگەي دەگرێتەوە‌و دەبێتە جێنشيني پەيامبەر، زەردەشت، لە پاش خۆي كتێب‌و پەندو ئامۆژگاري‌واي بەجێهێشتووە، تا ئێستاش كە هەزاران ساڵي بەسەردا چووە، هێشتا زاناو داناكاني هەموو لايەكي جيهان سوودي لێوەردەگرن. ئەو سێ بنچينانەي ئەو داينابوو بۆ بلآوكردنەوەي ئاينەكەي، بيروكردارو‌وتەي چاک، ئەوسا‌و ئێستاو هەتا هەتايە‌و بۆ هەميشە، باشترين‌و بەهێزترين كۆڵەكەن بۆ دروستكردني کۆمەڵگايەكي بەختياري جيهاني.

ئارامگاي زەردەشت

بێگومان لەشارێكي گەورەي وەك (بەلخ)ي ئەوسەردەمە، كەچەندين خونكاري گەورەي كەياني وەك گوشتاسەب شاي تێدا بووە، دەبێ گۆرِستانێكي تايبەت بۆ گەورەپياوان بوبێت. هەروەكو گوتمان، پاش ئەوەي گوشتاسەب شا دەگەرِێتەوە بەلخ‌و شار لە داگيركەرەكان پاكدەكاتەوە، بێگومان دەبێ جەستەي زەدەشت‌و لوهراسەب‌و پياوە گەورەكاني لەو گۆرستانەدا ناشتبێت.

كتێبي (فچائل بلخ) كەلەلايەن ابوبكر عبد الله بن داود البلخي لە ساڵي 610ي هيجريدا بە عەرەبي نوسراوە، وە لەلايەن عبد الله بن محمد بن قاسم الحسيني لە ساڵي 676ي هيجريدا وەرگێراوەتە سەر فارسي (ئەم كتێبە حەوت ساڵ پێش هێرشي جەنگيزخاني مەغۆل بۆ سەر شاري بەلخ نوسراوەتەوە) لەم كتێبەدا باسي شاري بەلخ دەكات‌و تيايدا دەبێژێت كە ئەوکاتەي عەرەبەكان ئەم شارەيان داگيركرد، ئارامگاي شاكاني كەياني‌و گەورە پياواني ئەو سەردەمە، بە تايبەتي گوشتاسەب شاو زەردەشت‌و جاماسەب‌و... جێ نزرگەي خەڵک بووە. بەلآم پاشان بەهۆي دەمارگيري عەرەبەكان مەزاري ئەو پياوە گەورانە، ناوەكانيان گۆرِا بۆ ئەيوب، هابيل‌و حەزرەتي ئادەم‌و... (لەوانەيە ئەو پيلانە، كاري ئێرانيەكان خۆيان بوبێت بۆئەوەى ئەو مەزارانە بپارێزن‌و لە دەست‌وێراني‌و خاپوركردنيان رِزگاريان بكەن) ئارامگاكان تا كاتي هێرشي مەغۆلەكان بۆ سەر ناوچەكە، بەشكۆمەندي مابۆوە‌و جێي رِێزي خەڵک بووە، كە ئەويش وەك هەموو شوێنەكاني ديكە لە لايەن مەغۆلەكانەوە خاپور كرا.

ئەوەي شاياني باسە لەو كتێبەدا، ئەوەيە كە بە شاري بەلخ بێژراوە (مدينة الجبارين والمتكبرين). لەو كتێبەدا هاتووە كە عبد الله بن عمر گوتويەتي:

"بالمشرق مدينة يقال لها بلخ، وهي مدينة الجبارين والمتكبرين وهي ثانية مداين الدنيا. لم يكن قبلها مدينة الا مدينة بناها آدم علية السلام بارض الهند يقال لها (اوق). والثانية مدينة بلخ بناها قابيل قاتل هابيل. وقبره في ميدان يقال لها ميدان طشتاسب، لاتاهم العذاب قبلا، ولكن يدفع الله البلاء عن تلك المدينة بذلك القبر".

واتە:

".... لە دەڤەري رِۆژهەلآتدا، شارێك هەيە پێي دەبێژرێ بەلخ. ئەم شارە، شاري زۆردار‌و لوت بەرزەكانە. ئەم شارە دووەمين شاري جيهانە. پێش ئەم شارە هيچ شارێكي تر نەبووە جگە لەو شارەي حەزرەتي ئادەم (د.خ) لەسەرزەميني هيند دروستي كردووە‌و پێي دەبێژرێ (ئوق). دوهەمين شار، هەر ئەم شارەيە كە قابيل بكوژي هابيل دروستي كردووە. ئارامگاي هابيل لەم شارەدايە‌و لەگۆرِەپانێكدايە كە پێي دەگوترێت گۆرِەپاني گوشتاسەب، و ئەگەرەكو رێێزوحورمەت‌و شكۆمەندي ئەم خاكە پيرۆزە نەبوايە، لە مێژەوە بوو دوچاري ئەشكەنجە بوبون. بەلآم خواي گەورە بەبۆنەي پيرۆزي ئەو ئارامگايە، بەلآ لەو شارە دوردەخاتەوە. "

هەروەها، لەزماني حەسەني بصري (21 – 110 هيجري) بێژراوە كە گوتويەتي، مەزاري حەزرەتي ئەيوب (زەردەشت) لە گۆرِستانێكە لە گۆرِەپاني (سەرتەل) لە شاري بەلخ‌و لەتەك گوشتاسەب پێكەوەن.

ئەوەي پتر سەرنج رِادەكێشي‌و شاياني باسە ئەوەيە كە، شاري بەلخ‌و گۆرِەپاني مەزاري گەورە پياوەكاني جێ نزرگەو كەعبەي زەردەشتيەكان بووە‌و لەكاتە تايبەتيەكاندا وەك رِۆژي شەشي خاكەلێوە (رِۆژي لەدايكبوني زەردەشت)، بۆ زيارەت دەچونە ئەوێرِا. ئەم دەنگو باسانە تا سەدەي شەشەمي كۆچي، لەلايەن نوسەرو مێژوو نوسەكانەوە باسي لێدەكرا.

ابو عبد الرحمن عبد الله بن شوژب البلخي (156 هيجري) دەبێژێ:

" بەلخ لەلايەن عەجەمەكان وەك كەعبە‌وابووە‌ونزرگەي مۆغەكان بوە، ولە رِۆژي نەورۆزدا خەڵکێكي زۆر لە تخرستان، هند، تركستان، عراق‌وشام، پياوە گەورەكان‌و شازادەكان بۆ زيارەت بەرەو ئەو ئەو شارە دەچن‌و ماوەي حەوت رِۆژان بەچەژن‌و خۆشي رادەبوێرن. "

دەبێژرێت كە حەزرەتي ئيبراهيم (دخ) چۆتە شاري بەلخ‌و لەوێرادا لەسەر مەزاري زەردەشت نوێژي كردووە.

لەم بارەيەوە پيغەمبەر محمد (د.خ) دەفەرمێت:

وهو ما قال رسول الله (ص): (مر ابراهيم خليل الله صلوات الرحمن عليه بـ(بلخ) حتى صار بالاسبريس وهي ميدان مدينتها . فقال للملك الذي كان معه وهو الملك الموكل بالارض واسمه صلصائيل (وفي روايات اخرى صرصرمائيل) ما هذه البقعة؟ فقال ياخليل الله انزل فانها بقعة مباركة يكون فيها قبر نبي. فنزل ابراهيم عليه السلام من جناحيه وقت صلوة الفجر وصلى ركعتين. فلما سلم التفت الى بلخ فقال: اللهم اعزز، وفي راويه غرز أنهارها وأثمر أشجارها وبارك عليها واكثر فقهائها).

ئەوەي بۆ ئەم باسە، لەم‌وتەيەدا سەرنج رِاكێش‌وگرنگە ئەوەيە كە ئەو مەزارە (كە بێگومان مەزاري زەردەشتە) زۆر لە پێش حەزرەتي ئيبراهيم بووە، خۆي لە خۆيدا بەرپەرچي ئەوانە دەداتەوە كە دەبێژن زەردەشت‌و ئيبراهيم يەك كەس بوون.

بيرو سيماو رِوخساري زەردەشت لە‌وتەكانيدا

كورتەيەك لە ژیاني زەردەشت، سەرگوزشتەي چۆنيەتي لەدايكبون‌و بڕێ لەو داستان‌و ئەفسانانەي كە دەربارەي ئەو پەيامبەرە مەزنە نوسراوەتەوە، باسمان كرد.

زەردەشت، هەر لەسەرەتاوە كە خەريكي رِاگەياندي پەيامەكەي بوو، رِێباز‌و ئامانجێكي تايبەتي هەبوو، سروودەكاني هەمووي دەربارەي چۆنيەتي وەديهێناني ئەو ئامانجانە بووە. لە چونيەتي هاتنە ئاراي چاکەو خراپەوە دەستپێدەكا‌و بەهۆي هۆش‌وبيرو دانايي‌وتێگەيشتني ئادەميزاد، رِادەي رِاستي‌و دروستي دامەزراندووە. خەڵکي هانداوە بە هۆي ئازادي هەلێبژاردن‌و ئيرادە‌و‌ويستي خۆيانەوە، خەريكي كاري خاس‌و سازەندەبن.

هەروەها، داواى كردوە كە دژى بتپەرستى‌و ئەفسانەو دابونەريتى رِوخێنەرو كۆنەپەرستى بن ئەمانە گشتيان بۆ ئەو ئامانجانەيە كە مرۆڤى راست كردار‌و بير خاس لە کۆمەڵگادا سەركەوتوو بن. زەردەشت، مەبەستى لە پەرستنى ئافەريدەگارى تاكو تەنيا، هەرگيز ئەوە نەبووە كە بەو هۆيەوە ئاهورامەزدا رازى‌و خۆشحالێ بكات، چونكە دەزانيت كە ئەو نە پێويستى بە نوێژ‌و نيايش‌و پارانەوە‌و‌وێردى ئافەريدەكانى خۆى هەيە‌و نە پێويستى بەوە هەيە كە خەڵکبيناسن، مەبەست‌و ئامانجى ئاينى یەکتاپەرستی لاى زەردەشت، پەروەردەى ئادەميزادە، مرۆڤى كارا، هەلێسورێنەر، سوودبەخش‌و...

زەردەشت، پتر لە سێ هەزار‌و پێنج سەد ساڵ لەمەوبەر، پرِ بەدەم هاوارى كرد،ئەى ئادەميزاد تۆ هۆش‌و هەست‌و بيرت هەيە، سوودو بەهرە لەم نيعمەتە معنوييە وەربگرە كە ئافەريدەگار پێى داويت، بگەرێرەوە سەر رەسەنێتى خۆت‌و مرۆيەكى فەرزانە بە، ويژدانى پاك‌و رۆشەنى خۆت بكەرە مەشخەڵی رێ رۆشەنكەرەوەت‌و ژیانت، دورەوپەرێز بە لە دابونەريتى نارەسەن‌و زيان بەخش. دڵنيابە كە بە كاروكردارى خاس‌و دروستكەر، لەرێگەى راستى‌و ياساىهەق، ئافەريدەگار لە خۆت رازى‌و خۆش وەش دەكەێت. پشت بە خۆت ببەستە‌و كار‌و پيشەت بكە بە ئامراز بو گەيشتن‌و نيزيكبونەوە لە ئافەريدەگار.بانگەوازێكى ديكەى زەردەشت ئەوەيە كە، پێويستە سود‌و بەهرە لە خۆشييەكانى ژیان وەربگرين، وە ئەم ژينەى بۆى تەرخان كردوين بە باشترين شێوە بەهرەى لێوەربگرين. هەروەها پێمان رادەگەيەنێت كە، تەنيا ئەنجامدانى كارى خاس بەس نييە، بەڵکو پێويستە ئەوانەى بە هەڵەدا چوون‌و رێى چەوتيان گرتوتە بەر بەپەند‌و ئامۆژگارى بخەينە سەر رِێى راست‌و دروست. زەردەشت كەسێيەتييەكى بە توانا بوو، پەيامبەرێك بوو كە وەحى‌و ئيلهامى بە بيردا دەهات كە بە شێوەي پەيامێك بەخەڵکى رابگەيەنێت، كەسێيەتييەكى ئاكارى هەلێكەوتوو بو، بە راستى‌و دروستى ئامۆژگارى دەكرد‌و دژى درۆ‌و فريوو قسە هەلێبەستن بوو.

 ئێستا كونێ، گەر عەوداڵی ئەوە بين كە باشترين‌و راستترين زانيارى دەربارەى كەسێيەتى ئەم پەيامبەرە بزانين،دەبێ فرە بەووردى لەووشە بەوشەى گاتەكان بكۆڵینەوە‌و هەست‌و باوەرى ئەو پياوە نەمرەى مێژوو لەنێو ئەو سروودانەدا بە دەستبێنين. لەیەکەمين  سروودى گاتاكاندا،دەبينن كە زەردەشت پەنا دەبێتە بەر ئاهورامەزدا‌و داواى يارمەتى لێدەكات كە ياريدەى بدات تا بە هەموو بير‌و باوەرييەوە، خۆشى‌و ئارامى لەنێو خەڵکيدا بڵاوبكاتەوە. ئەوسا باسى ئامانج‌و مەرامەكانى خۆى دەكا‌و دەبێژێ:

...ئەز، ئەو كەسەم كە رادەپەرِم بۆ خزمەتكردنى تۆ ئەى ئاهورامەزدا...

زەردەشت لەبەرنامەكانيدا، بەگوێرەی بۆچونەكانى دەربارەى ئاكارييەكانەوە دەزانێ كە،رووداوە مادى‌و مەعنوييەكان هەردوو هاوجوت پێكەوە دەتوانن ئامانجەكانى بەديبێنن. لەبەر ئەوە بە چاوى سوكايەتى ناروانێتە هيچ لايەنێكيان، دەزانێت هەردوو پێكەوە دەتوانن تەواوكەرى گۆرين‌و شۆرشى كۆمەڵايەتى بن.

دەبێژێ..

...تاهێز‌و توانام هەبێت. وە‌ووزەم تيامابێت خەڵکى هاندەدەم‌و فێريان دەكەم كە راستى بكەنە پيشەيان‌و راستگۆبن...

 لێرەدا ئەوەمان بۆ دەردەكەوێت كە ئەم پەيامبەرە كە ئەويندارى مرۆڤايەتييە، كەمتەرخەمى ناكات بەرامبەر ئەو کەسانەى كە لە رێى راست لايانداوە بەڵکو هەوڵ دەدات كە هەمووان بخاتە سەر رێى راست‌و دروست.

دەبێژێ:

هيوادارم بەزمانى ئەقل‌و بەهۆى ئەم ئاينەوە، گومرايان‌و خراپەكاران بەرەو ئەو كەسەى كە لە هەمووان مەزنترە رابكێشم‌و رێ نماييان بكەم،

 هيواو گەشبينى بە پاشەرۆژ وە بڵاوكردنەوەى دادپەروەرێتى‌و چاکە بەسەر رۆح‌و رِەوانى زەرەدەشتدا زاڵە. هەر چەندە جارجار رِەش بينييەكى كاتىبەسەريادێت‌و لە سروودەكانيا خۆى دەنوێنێ، بەڵام نابێتە هۆى ئەوەى باوەرى بە پەيامەكەى كەمبێتەوە . هەر چەندە پەيرەوان‌و لايەنگرانى ئاينەكەى بە ژمارە كە من،وە هێزى بەرگريشيان لاوازە بەرامبەر بەهێزى چەتە‌و پياو كوژ‌و درۆزنەكان، بەڵام زەردەشتى‌وورە بەرز‌و خاوەن باوەر‌و نەترس، دەست لەتێكوێشان‌و ململانێ هەلێناگرێت‌و دەچێتە نێو خەڵکەوە‌و بە دەنگى بەرز‌و بێترس داوايان لێدەكات بێنە سەر رێى راست‌و ئاهورامەزداى تاكوتەنيا بپەرستن. لەنێو سروودەكاندا، دوو‌ووتار هەيە كەوا پێشاندەدا زەردەشت لەنێو خەڵکدايە‌و قسەيان بۆ دەكات. راژەى ئەم دوو سروودە وەك دوو‌ووتار دەخەينە بەر چاو، وە لە پاشاندا لە باسى گاتاكاندا دەقى سروودەكان دەخەينە رِوو:

ووتارى یەکەم: يەسنا هات 30

((...گەلۆ، ئێوە كە هاتونەتە ئێرە‌و كۆبونەتەوە بۆئەوەى گوێ لە قسەكانم بگرن، دەربارەى ئەو دوو شێوەى ژينە قسەتان بۆ دەكەم،گوێم بۆ رابگرن. ئەو کەسانەى گوێيان لێمە، بابير لە قسەكانم بكەنەوە‌و هەڵیسەنگێنن. سوپاس‌و ستايشى ئاهورامەزدا دەكەم بۆ ئەو هەموو چاکى‌و راستى‌و رووناكييەى پێى بەخشيوين. گوێ بۆ قسەكانم شل بكەن. بە بيرێكى رۆشەن تێى بروانن، ژن‌و پياو دەبێ بە بيرى خۆيان راوێژ بكەن‌و رێگەى خۆيان هەلێبژێرن. ئەمەيە ئامۆژگارييەكانم:

لەتەک بوونى ئادەميزادا، هەر لەو كاتەوە كە ژیان‌و بوون هاتە كايە‌و ماناى پەيدا كرد، دوو گەوهەرى هاوجووت لەتەکيا دەركەوتن. ئەو دوو گەوهەرە يەكێكيان خۆى لە بير‌ووتارو كردارى خاس نوێند، وەئەوى ديكەيان بير‌و‌وتە‌و كردارى خراپ بوو. لەنێو ئەو دوو گەوهەرەدا،خەلك بەداوەرييەكى ژيرانە، دەبێ رێگەى چاک هەلێبژێرن، نە رێگەى خراپ. هەر كە ئەم دوو هێزە يەكيان گرت، ژیان‌و نەبوونيان بە ديهێنا. ئەم ململانێيە تا رۆژى پەسڵان بەردەوام دەبێ.لە پاشاندا ژیانى خۆشى‌و بەختەوەرى لە هەردوو جيهاندا بۆ کەسانێك دەبێت كە خاسترين بير‌و رێگەى راستيان هەلبژاردووە. ئەوانەى كە رێگەى ناراستيان هەلێبژاردووە‌و درۆيان كردۆتە پيشەى خۆيان، دووچارى خراپترين چارەنوس دەبن. لەنێوان ئەو دوو گەوهەرە، درۆزنەكان خۆيان خزانە نێو رێگەى خراپ‌و پيس‌و بونە هاورێى خراپە‌و كردارى خراپ. بەڵام لايەنگرانى رێگەى راستى، بيرى چاک‌و كردارى خاسيان هەلبژارد. لەنێو ئەم دووانەدا دێوپەرستان (بت پەرستان) ريگەى راستيان هەلێنەبژارد وەعەوداڵی رێگەى درۆ‌و فريو بوون، رێگەى رق‌و قينەيان هەلێبژارد بۆئەوەى ئازارى خەڵکى بدەن. ئێستا ئێمە كە عەودالێ‌و شەيداى رێگەى راستين، هێز‌و تواناى بيرى چاک فريامان دەكەوێت. بەڵام درۆزنەكان لەئاكامدا دووچارى گرفتارييەكى خراپ دەبن، وە سزاى گوناە‌و خراپەكانيان دەبينن، ئەوسا ئەى خواى گيان‌و هۆش، سزاى خراپەكانيان بدەرەوە. بەم شێوەيە ئێمە لە تۆ‌و بۆ تۆ دەبين، لەو کەسانە دەژمێرێين كە سووودمەندن بۆ ئەم بوونە مەزنە، دۆست‌و ئەويندارى ئاهورامەزداى بێهاوتا دەبين‌و لە جيهانى پاش مەرگدا، ميوانى هەميشەيى‌و نەمرى خانە خوێى مەزن دەبين. ئەوسا،لە پەسڵاندا ئەوانەى پەيرەوييان لە درۆ دەكرد، هەرزلێ‌و دۆش داماو دەمێنن، ئەو سايەكە هاوبيران‌و هاورييانى بيرى چاک(وەهومەن) وە لايەنگرانى راستى (ئاشا) سەردەكەون. پاداشتى ئەو گشت چاکانەى كردوويانە وەردەگرن‌و دەچنە كۆشكى هەميشەيى‌و نەمرى.

 ئيدى خەلكينە، با خاس برِوانينە ئەو ئاينەى ئافەريدەگارى گيان‌و هۆش بۆتانى ناردووە، خاس بير بكەنەوە، دەستور‌و فەرمانەكانى بەجێبێنن، برواننە رِەنج‌و خۆشى ئەم جيهانە. بە بيرێكى‌وورد‌و قوڵەوە لە پاداش‌و سزاى چاکە‌و خراپە بكۆلێنەوە، ئەو سايە كە ئەم رێگەيە هەلێدەبژێرن،ئەو رێگەيەى جووت يەكە لەتەک ژیانى نەمرى‌و خۆشى، وە مرۆڤ دەگەيەنێـتە ئەوێرا.))

ووتارى دووهەم: هات 45:

((...ئێوەگەل، ئەى ئەو کەسانەى لە رێى دوورونيزيكەوە هاتوون بۆئەوەى گوێ بۆ گوفتارەكانم رابگرن، وە گەرەكتانە ئاينى راستى‌و دروستى هەلێبژێرن گوێم بۆ رابگرن، بە بيرێكى خاس‌و پاكەوە برِواننە قوڵايى باسەكە، گەپى من ئاشكراو روونە، ئاهورامەزدا خواى گيان‌و هۆشە، خواى مەزن‌و بێهاوتايە، هەر كات بەهۆی هۆش‌و لە كانگەى دڵتانەوە تێبفكرن وە بير بكەنەوە بۆتان دەردەكەوێت‌و تێدەگەن كە ئەو، لە هەموو شوێنێكدا هەيە‌و ئاشكرايە. خەڵکينە، ئاگاداربن نەوەكو ئەو پێشەوا درۆزن‌و‌و فێلێبازانە، هەميسان بەهۆی فێركردنى خراپە لە رێ وەدەرتان بكەن‌و گومرێ بن‌و ژیانى راستەقينەتان لێ چەوت‌و چەواشە بكەن‌و توشى خراپە‌و گوناهتان بكەن.

ئێستا ئيدى گەرەكمە دەربارەى ئەو دوو گەوهەرە قسەتان بۆ بكەم كە بوونيان لەتەک بوونى ژیاندا هاوجوت بووە. ئەو دووگەوهەرەى كە يەكێكيان پاك‌و خاسە، ئەوى ديكەيان چەپەلێ‌و خراپە. گەوهەرە پاكەكە بەوى ديكەيانى گوت كە ئێمە هەرگيز پێكەوە نامانسازێت نە لە بيركردنەوە، نە لە فێر بوون، نە لە‌ويستو خواست‌و ئيرادە، نە لە ئاين‌و كردار‌و گوفتار. ئێستا، ئەو شتەى كە لە ئاينى یەکتاپەرستی هاتووە پێتان رادەگەيەنم، ئەم شتانەم بەهۆی  ئەقڵ‌و هۆشەوە لە ئاهورامەزداى داناوە وەرگرتووە. هەر كەسێك ئەم‌ووتانە ببيستێت‌و گوێ رايەڵی نەبێت‌و وەهەڵسوكەوتى خۆى لەتەکيا يەكنەخات، لە پاشان پەشيمان دەبێ‌و دووچارى سەرگەردانى. ئێستا گەرەكمە ئاگادارتان بكەم لە باشترين زانيارييەكانى ئاينى پاك‌و راست‌و دروست. مەزدايە، كە جيهانى نەمر‌و هەميشەيى دروستكردووە، هەر ئەوە كە ئەم زەوييە باردارە، هەروەك كيژۆڵەيەكى پاكى خۆيەتى، ئافراندووە مەزدا، هەروەك باوكێكى ميهرەبانە بۆ جوتياران، مەزدا ئاگادارى هەموو شتێكە‌و هەرگيز هيچ كەس ناتوانێت فريوى بدات.

دەمەوێ قسەتان بۆ بكەم، دەربارەى ئەو شتانەى كە لەو پاكترين‌و مەزنترينەوە فێر بووم، دەربارەى ئەو شتانەى كە بۆ خەڵک خاسترين زانيارين، وەئەمەم لە ئاهورامەزدا وەرگرتووە كە هەلێبژاردەى ئەوم‌و لێوەى فێربووم كە ئەوانەى پەيرەوى لە من دەكەن، ئەو کەسانەن كە رێگەى راستى‌و خاسىئاهورامەزدايان هەلێبژاردووە، ئەو رێگەيەى كە بير‌و كردارى باش لە مرۆڤدا دەبوژێنێ، دەبزوێنێ‌و پەروەردەى دەكات.

بيرو كردارى خاس، مرۆڤ دەگەيەنێتە پايە بەرزێتى‌و نەمرێتى.

 گەرەكمە قسەتان بۆ بكەم، دەربارەى ئەو كەسەى لە مەزنان مەزنترە، وە خاسترينە، ئەى ئاشا- ئەى راستى، دەربارەى ئەو ئاهورامەزدايەى كە بوونى لەتەک خاسيدا، هاوجوتە‌و چاکەى بۆ هەمووان دەوێت. مەزدا ئاهورا، بەهۆی ژيرێتى‌و دانايى‌و رەوانى پاكى خۆيەوە گوێى لە هەموو ئەو ستايشانەيە كە پياو چاکان دەيكەن‌و ڵیان دەبيسێت.

 ئەز كە زەردەشتم، بەهۆی بيرى خاسەوە، شێوە‌و چلۆنايەتى سوپاس‌و ستايشى ئەوم بۆ ئاشكرا‌و روون بۆوە (كە بريتى يە لە پێشكەشكردنى بير‌و‌وتە‌و كردارى چاکە بۆ بارەگاى ئەو). هەروەها ئەوە كە لە زانيارى بێ پايانى خۆى، خاسترينوێنەكانم پێ ئيلهام دەكات. ئەوە كە بەگوێرەی كردارى هەر كەس،سوود‌و زيانيان بۆ رەچاو دەكات. ئەمەيە ئەو شێوەيەى كە بۆ هەمووان بە كار دەگيرێت.

گشت ئەو کەسانەى بوون‌و هەن وە لە مەودوايش دەبن، ئەوانەى كە چاکى‌و راستى هەلێبژێرن، لەم جيهانەدا شاد‌و بەختەوەر‌و لە پەسڵاندا كاميار‌و رزگار دەبن. ئەوانەى كە رِێگەى درۆ هەلێدەبژێرن دوچارى رەنج‌و بەڵايەكى زۆر دەبن‌و لە جيهانى پاش مەرگيشدا شادى‌و كامەرانى نابينن...ئەمەيە‌ويستى ئاهورامەزاد.

پێويستە لەسەر هەمووان، بەهۆی بير‌و كردار‌وتەی خاسەوە، ئاهورامەزدا لە خۆتان رازى‌و خۆشنود بكەن، چونكە ئەوە مايەى شادمانى‌و خۆشى هەميشەيى،كردارە خاسەكانتانە كە دەتوانێ ئێوە بگەيەنێتە لاى ئەو، وە بەهرە لەو ژينە خۆشە هەميشەييە وەربگرن. لەسەر هەمووان پێويستە كە بيناسين‌و سوپاس‌و ستايشتى بكەين‌و عەوداڵی ئەو رێگە راستە بين كەمايەى رزگاريمانە. بەهۆی بيرى خاسەوە، داواى لێبكەين كە يارمەتيمان بدات لە رێگەى كار‌و كۆشش‌و كشتوكێلێ‌و پەروەردەى ئاژەڵەوە ژیانێكى پرِ لە خۆشى‌و ئاسودەيمان پێ بەخشێت. هەمووان لەسەرمانە بێ فيز‌و خۆ بە زلزانين‌و بەهۆی سرودەكانەوە، باوەر بێنين بە مەزنێتى مەزدا ئاهورا، كە هەبووە‌و هەيە‌و نەمرە، چونكە لە تێرۆژە هەرە گرنگ‌و بەنرخەكانى خۆى كە بريتين لە وەهومنە- بيرى چاک -‌و ئاشا –راستى- ئێمەى بەهرەمەند كردووە‌و مژدەى داوينەتێ كە لە جيهانى نەمرى پاش نەبوونى ماديدا، لەنێو باوەشى رووناهيەكانى خۆيدا جێگيرمان بكات.))

لێرەدا بۆئەوەى زێتر بتوانين لە روانگەى‌وتەكانى زەردەشت خۆيەوە- كە لە گاتاكاندا باسكراوە- سيما‌و روخسار‌و كەسێيەتى‌و بير‌و باوەر‌و بۆچوونەكانى ئەم پەيامبەر مەزنە، لە هەموو بوارەكانى ژیاندا پێشان بدەين، زۆر بە كورتى پوختەى چل‌وتە لە گوفتارەكانى دەخەينە بەرچاو:

                        -1-

زەردەشت، هۆى هەلێبژاردنى بە پەيامبەرێتى دەگەرێنێتەوە سەر دژە كردارى خۆرسكى کۆمەڵگا بەرامبەر بەو بارودۆخە ئالێۆزەى كە هەيبووە لە رووى بوارى رەوشتييەوە. هەروەها وەڵام دانەوەى ياساى ئافراندن، بە خواست‌و‌ويستى خەلكى، بۆ چارەسەركردنى ئەو گيرو گرفتە:

((ئەى خواى مەزن، گيانى گيانداران سكاڵا‌و گلەيى خۆيت عەرز دەكات:

بۆ چى ئەمنت دروست كرد‌و ئەم لەشە مادييەت بە من بەخشى؟

هەموو شوێنێك پرِ بووە لە دزێتى‌و جەردەيى،

 دەستدرێژى‌و ستەم باڵی بەسەر هەموو لايەكدا كێشاوە.

 لە تۆ زێتر هيچ كەسێكم نييە،تەنێ تۆ پشتيوانمى،

 كەوابو، كەسێك كە شياوى ئەوە بێت،لەم بارە ئالۆزە رزگارم بكات پێم بناسێنە.))  

                                     يەسناى 29 بەندى1